Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Stamparia RothStan lemma sequent

Stamparias
Enturn il 1450 ha inventà Johannes Gutenberg il sistem da stampar cun letras moviblas culadas en plum ch'ha revoluziunà la producziun da cudeschs.

Stamparias stablas


Il 1547 ha fundà Dolfino Landolfi a Poschiavo l'emprima stamparia en il territori grischun. Quella serviva tr.a. da stamparia per la publicaziun clandestina da scrittiras en servetsch da la Refurmaziun. Il 1552 ha publitgà Landolfi la «Fuorma» da Jachiam Bifrun, l'emprim stampat rum.insumma. En ils onns 1780 ha avert Thomas de Bassus ina stamparia a Poschiavo ch'è vegnida serrada enturn il 1820.

Engiadina
Il 1560 ha installà Stefano Catani, tipograf auxiliar da Landolfi, a Chamues-ch l'emprima stamparia en il territori rumantsch. Il 1659 ha fundà Joan Pitschen Saluz, ens. cun reverenda Jachen Dorta (jun.), la Stamparia Dorta a Scuol che ediva o.t. biblas ed autras scrittiras rumantschas. A partir dal 1725 è quella ida en possess dal partenari Ludvig Gadina (Stamparia Gadina) ch'ha stampà enturn il 1720 la «Gazetta ordinaria da Scuol», l'emprima gasetta rumantscha. Il pli tard l'onn 1788 ha cumprà Josef Jacob Bisaz la stamparia ch'è vegnida serrada suenter sia mort il 1791 e liquidada il 1803. Suenter div. midadas da maun han Johann Thürr e Peter Caprez cumprà ella il 1857 e translocà a Zuoz per stampar qua il «Fögl d'Engiadina». Il 1865 è vegnida transferida la stamparia a Samedan. Suenter pliras midadas da possess, è ella daventada il 1902 la Stamparia Engiadinaisa (Engadin Press & Co.) ch'ha fusiunà il 2001 cun la Südostschweiz Print AG. Il 1680 han avert Nuot Schimun e Nuot Clà Janett in'atgna stamparia a Tschlin ch'els han transferì il 1689 a Strada, nua che Florin Janett-Scharplatz ha stampà il 1843 «L'Aurora d'Engiadina». Alura ha Not Scharplatz cumprà la stamparia e dischlocà ella a Scuol (Stamparia dal Progress; la veglia pressa da stampar sa chatta oz en il Museum retic a Cuira). Dal 1877-81 ha stampà Elias Manzinoia a Puntraschigna tr.a. «L'Engiadinais». El ha vendì sia stamparia a Florian Gengel che ha dischlocà quella a S. Murezzan sco filiala da la Tipografia Cuira SA. Il 1892 è ella ida a Manatschal, Ebner & Cie ch'ha stampà dal 1893-1936 la «Engadiner Post», oz en possess da la fam. Gammeter da S. Murezzan.

Sutselva
L'emprima stamparia en Sutselva ha manà Peter Maron a Panaduz dapi il 1687. Questa stamparia è stada en funcziun fin il 1773. A Tusaun han existì pliras stamparias: dal 1886-88 la stamparia da Valentin Froebel, dapi il 1889 quella da Karl Klein ed il 1890 quella da Klein & Knecht. Il 1889 ha avert Alfred Roth sia Stamparia Tusaun SA e dal 1928-64 ha existì la Stamparia Roth, suandada da la Stamparia Werner Roth SA ch'ha publitgà differentas periodicas e la «Bündner Post».

Surselva
L'emprima stamparia en Surselva era quella dal plevon Giusep Maria Camenisch a Surrein (Sumvitg) dal 1837-46. Ella ha stampà las emprimas gasettas da la Surselva. Johann Holdenried ha surpiglià e transferì la stamparia a Cuira. Il 1857 ha Placi Condrau cumprà ella per edir la «Nova Gasetta Romontscha» («Gasetta Romontscha») ed il «Calender Romontsch» e transferì ella a Mustér. A Glion ha edì la stampa Vollmar & Manetsch (omadus anteriurs stampadurs en servetsch da Condrau) dapi il 1865 la gasetta lib.-cat. «La Ligia Grischa». Steffan Manetsch, dapi il 1867 il sulet possessur da la stamparia, ha edì dal 1867-69 era «Il Glogn». La stamparia ha stuì vegnir serrada il 1869. Il 1922 è ella vegnida reactivada dals frars Ludwig ed Anton Derungs, il 1925 da Moritz Maggi.

Cuira ed il rest dal Grischun
Il 1680 è attestà a Cuira in liacudeschs Johann Baptist Fritz. Dapi il 1703 ha stampà là il Bernais Johann Jakob Schmid. Andreas Pfeffer, l'emprim (il 1706) in concurrent da Schmid, è daventà il 1709 ses successur. Il manaschi da la fam. Pfeffer cumpigliava era ina liaria da cudeschs (1706-91). Ils Pfeffers stampavan en tschintg linguas tr.a. chalenders e gasettas pli pitschnas, il 1718 ha els edì en sursilvan «La s. Bibla» (l'uschen. «Bibla da Cuira»). Il 1791 han surpiglià Jakob ed Andreas Otto l'ufficina. Omadus eran gia dapi il 1768 stampadurs a Cuira. Suenter quatter generaziuns han surpiglià Senti & Hummel la Stamparia Otto, e suenter pliras midadas da possess è quella ida a la firma Sprecher, Eggerling & Cie. Il 1830 ha Simeon Benedict fundà sia stamparia ed edì tr.a. la «Bündner Zeitung». Il 1874 è vegnida transferida ina part da la fatschenta a Josef e Martin Casanova, l'autra part è ida sur pliras staziuns a Carl Ebner, alura a Manatschal Ebner & Co. La Stamparia Pargätzi & Felix, fundada il 1852, ha edì dapi il 1851 il «Bündner Tagblatt». Il «Freie Rätier» è cumparì en ils onns 1868-92 tar Florian Gengel. A Cuira èn vegnidas fundadas  enturn l'onn 1900 las sequentas stamparias: Fiebigsche Druckerei, alura F. Leuenberger;  Bischofberger, Bunzler & Hotzenköcherle (1902);  Braun's Erben (1903), alura Koch & Utinger; Bärtsch (enturn il 1930). Ulteriuras stamparias sa chattavan u sa chattan a Grono (1841-94), Samedan (1865-), Tavau (1872-),  Aschera (1892-), Roveredo (1893-), Arosa (1910-), Landquart (1930-), Claustra (1933-), Lantsch Sut (1946/47) e Domat (1959-).

Stamparias ambulantas


Stamparias ambulantas chattain nus tr.a. a Schlarigna, Panaduz, Cumbel, Luven, Trun, Malans, Luzein e Zezras. Il stampadur ambulant Gion Gieri Barbisch ha operà dal 1666-87 en il Grischun. El è il pli vegl stampadur en il Grischun tud. ed a medem temp il piunier da la stampa rum. en Surselva. La segunda stamparia ambulanta era activa en la claustra da Mustér. P. Placidus Rütimann l'utilisava era a Val avant ch'ella è vegnida transferida a Trun, nua ch'ins ha stampà la «Consolaziun della olma devoziusa» da Carli Decurtins (1690). Alura è ella vegnida installada sco stamparia claustrala a Mustér.





Litteratura:
Bornatico, L'arte tipografica (cun bibliogr. e reg. da tut ils lieus e possessurs da stamparias, p. 235-42); J.A. Bernhard, Eine Engadiner Druckerei in S-chanf, en: BM, 2000, 473-94; LQ, 24-12-2001.

Adolf Collenberg

lemma precedents Stamparia RothStan lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: