e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Resgias Rets  Restauraziun L'istoriografia svizra sutdivida ils onns 1814-48 en ina perioda da Restauraziun (1814-30), suandada d'ina perioda da Regeneraziun (1830-48). Quella sutdivisiun è giustifitgada - relativ al chantun Grischun - sche insumma, lura mo en analogia a la periodisaziun dal svilup naziunal. La restauraziun da las structuras vegl-republicanas per propi è succedida il 1803. Il 1814-15 è il Grischun alura s'adattà a la nova situaziun politica senza midar fundamentalmain la Constituziun da Mediaziun decretada da Napoleun il 1803 ed ha bloccà cun l'art. 34 da la Const. chant. dal 1814 durant decennis scadina refurma. Il chantun Grischun ha prendì cumià da la Mediaziun e da las structuras vegl-republicanas che quella aveva restaurà (substanzialmain) pir cun l'organisaziun giudiziala dal 1851 resp. cun la nova Const. chant. dal 1854. Il Culp da stadi reacziunar dals 4-1-1814 è vegnì sustegnì da la plipart dal pievel, o.t. dals catolics. La restauraziun integrala da la Veglia Republica ha percunter chattà la resistenza dals Alliads che ha era refusà categoricamain la separaziun dal Grischun da la Confederaziun. Questa davosa sullevaziun, organisada ed exequida "a la moda veglia" (Peter Metz) cun intgins tschients dad umens armads, vegn considerada oz sco "romanticissem politic" (Iso Müller), condemnà a far naufragi. Cun la campagna militara en Vuclina dals 3 fin ils 8 da matg 1814 vulevan ils putschists almain restituir il territori grischun originar. L'annexiun da questas regiuns sco Terras subditas dal Grischun na vegniva betg acceptada da l'Austria, ed era en il Grischun eran ins da different avis: in'adesiun da la Vuclina al Grischun sco quarta Lia n'era betg giavischada dals protestants, perquai ch'ina tala avess creà ina maioritad cat. ed effectuà la dominanza politica ed economica da quels. Ultra da quai avevan era ils chantuns prot. senza dubi pauc interess a l'alternativa d'in chantun Vuclina cat. ch'avess dà ina surpaisa als chantuns cat. en la Confederaziun. Sco pitschna cumpensaziun per la perdita definitiva da las Terras subditas ha il Congress da Vienna cedì als Grischuns ils signuradis austr. da Tarasp e da Razén (Actas da Vienna dals 8-6-1815; execuziun 1819). Era en las Constituziuns grischunas dal 1814 e 1820, elavuradas sut l'egida da Johann Friedrich von Tscharner, ha el fatg valair sia autoritad. La LG, maioritarmain cat., è sa dustada cunter la perdita da sia posiziun predominanta en il nov Chantun, entant ch'ils vegls Patriots resp. ils Unitars, aderents da la nova Constituziun, sa speravan in'allontanaziun pli gronda da la Veglia Republica. Il cumpromiss è dentant sa verifitgà, o.t. suenter ch'ins aveva reglà las dumondas confessiunalas ch'ils catolics avevan provocà l'oct. 1814 cun smanatschar cun la conferenza separatista da Panaduz, scumandada da la Regenza. La garanzia da las libertads confessiunalas e da las paritads sco era l'exemziun da la giustia e polizia episcopala (la Curt) da la citad da Cuira han contribuì a preservar il Grischun dal cumbat cultural dals onns 1870-80. Ils 12-11-1814 è il Grischun entrà definitivamain en la Confed., ed ils 24-11-1814 è la nova Const. chant. vegnida approvada (formalmain il 1820, suenter sia verificaziun). Suenter il 1815 mancava l'emprim la prontezza da cumplettar las instituziuns statalas, e l'art. 34 da la Const. chant., che prescriveva ina maioritad da dus terzs per midadas constituziunalas, ha impedì per decennis refurmas substanzialas. Stipulà per proteger il Grischun dals reacziunaris, è quel sa demussà prest sco cuntraproductiv. L'autonomia communala retardava e bloccava en pli mintga acziun chant., cun excepziun da la construcziun da vias. Ils vitgs e las regiuns eran s'arranschads cun las relaziuns usitadas. Suenter l'enviern da fomina dal 1816/17 han ins cumenzà il 1818 a construir las transversalas: la Via Sut (S. Bernardin/Spleia) ed, a partir dal 1820, la Via Sura (Güglia). Litteratura: Pieth, Bündnergeschichte, 360-67; I. Müller, Der Kampf um die Kantonsverfassung von 1814, en: BM, 1965, 72-102; Metz, Graubünden 1, 195-249; HbBG 3; IG; Rathgeb, Verfassungsentwicklung. Adolf Collenberg  Resgias Rets  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: