Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Val, CuolmValär, Hans lemma sequent

Val Müstair
Vallada al sidost dal Grischun, dapi il 2009 era vischnanca polit., sortida da la fusiun da las anteriuras vischnancas polit. da Tschierv, Fuldera, (cun Lüsai), Valchava, Santa Maria en Val Müstair e Müstair. La V. appartegna linguisticamain a l'intschess dal vallader, il dialect sa numnà jauer. Il Rom che percurra la val sbucca a Gluorn en l'Adisch. La V. cumpiglia era la Val Mora; ella s'extenda dal Pass dal Fuorn fin al cunfin tal. tr. Müstair e Tuer ed ha ina lunghezza da 26 km ed ina surfatscha da ca. 200 km². 1850 1'483 abit.; 1900 1'505; 1950 1'787; 2000 1'605.
Perscrutaziuns archeol. exequidas en la claustra da Müstair han mess a la glisch ina chasa cun colonnas dal temp da bronz e relicts d'ina culegna romana. L'istorgia retrodatabla da la V. inizieschà cun la fundaziun da la claustra da Müstair en il davos quart dal 8. tsch. ch'ha marcà fermamain il svilup da la val. En il 12. tsch. è ella vegnida colonisada a partir da Müstair cun culegnas stablas. Dal 1170 datescha la chaplutta da Sancte Mariae in Silvaplana, erigida en l'aclaun odiern da Sielva, da ca. l'onn 1230 in ospizi a Sta. Maria. Il 1290 è menz. la cuminanza d'abitadis da Sta. Maria sco commune. L'ulteriura colonisaziun ed urbarisaziun da la val fin al Pass dal Fuorn è vegnida promovida era dals uvestgs da Cuira. L'impurtanza dals pass en Vuclina (Umbrail), a Livign (Alpisella) ed a S-chanf en l'Engiadin' Ota (Chaschauna) è creschida successivamain. Il 1239 èn attestadas ina fiera a Müstair (emprima doc.) ed ina fabrica cun export da ponn grisch. A partir dal 14. tsch. èn cumprovadas per la part interna da la val in'industria da minieras. Entaifer la LCD, a la quala la V. era s'unida il 1367, ha furmà la val duas mesas dretgiras autas, quella da Sur Chalavaina e quella da Suot Chalavaina che cumpigliava era las vischnancas dal Vnuost Superiur. Il lieu da dretgira era Müstair. La V. è vegnida sblundregiada e devastada da truppas austr. avant e suenter la Battaglia a la Chalavaina (1499). La refurmaziun è vegnida introducida baud en V.: entant che las tschintg anteriuras vischnancas da Sta. Maria fin a Tschierv han acceptà la nova cretta già enturn il 1530, è l'anteriura vischnanca monastica da Müstair restada catolica. Dal 1620 fin il 1635 (v.d. durant ils Scumbigls grischuns) è la val vegnida occupada alternantamain da truppas austr., franz. e spagnolas. Il 1728 ha l'uvestg da Cuira vendì la V. per 21'000 rentschs a l'Austria, il 1762 han las Trais Lias sfurzà sia recumpra per il medem import. Il 1798-99 han truppas austr. e franz. occupà danovamain la val. Durant la Helvetica è quella vegnida incorporada al district d'En. Cun la nova Const. chant. grischuna dal 1854 ha obtegnì la V. il status d'in agen cirquit e district dal Grischun, e las sis vischnancas èn daventadas politicamain autonomas. L'electrificaziun è succedida a partir dals 1912. A l'occasiun da la refurma giudiziala dal chantun Grischun (2001) è ella vegnida attribuida sco agen cirquit al district d'En. Dal 1870-72 ha la val survegnì cun l'amplificaziun da la via dal Fuorn ina meglra colliaziun cun il rest da la Svizra, cun il schlargiament da la via da l'Umbrail (averta il 1901) in meglier access en Vuclina. Il project d'ina viafier sur il Fuorn (propagà da l'industrial e banchier turitgais Adolf Guyer-Zeller a l'entsch. dal 20. tsch.) n'è betg vegnì realisà. En l'agricultura predomineschan l'allevament da muvel e l'economia da latg sper la cultivaziun da graun. A partir dals onns 1960 è sa sviluppà en V. in turissem en accord cun la natira. La cuntrada per gronda part intacta (salvament dal Rom, cumpart al Parc Naziunal Svizzer, revitalisaziun dal Rom 2003-06) porscha numerusas pussaivladads da viandar, e l'installaziun moderada d'implants da skis a Minschuns/Tschierv attira era turists d'enviern. Sper il mastergn tradiziunal e l'impurtanta industria da mobiglia èn sa stabilidas en ils onns 1970 surtut a Müstair div. manaschis industrials ed interpresas da servetsch, effectuond in augment da pendularis dal Vnuost. Il 1973 è vegnida fundada la Corporaziun Regiunala V. Il 2003 è naschida l'idea da concepir la vallada sco reservat da biosfera. A Valchava sa chatta la Biblioteca Jaura (bibl. da vallada) ed il Museum Chasa Jaura (museum da vallada), a Müstair il museum claustral. Il 2006 han las anteriuras vischnancas da la V. acceptà sco emprimas, ens. cun il Grischun Central ed intginas vischnancas da la Surselva, d'introducir il rumantsch grischun en scola a partir da l'onn da scola 2007/08. Part da la populaziun da lingua rum.: 2000 74,1 % / 86,4 % ( ML / Lindic ).


Funtaunas:
RQGR 3, 1. part, 7-52

Litteratura:
P. Nolfi, Das bündnerische Münstertal, 1958 (19803); I. Müller, Geschichte des Klosters Müstair, 1978 (1982²); R. Loose, Grundzüge der Siedlungsgenese der V. bis etwa 1500, en: Calven 1499–1999, 2000, 23–43; D. Pinösch, V.: Geschichtschronik, 2002³; C. Foffa, V., 2003 • R. S. Schreich, Süllas passidas da l’emigraziun jaura dal 18avel tschientiner fin a la prüma guerra mundiala, en: Annalas, 119/2006, 197–328; T. Pitsch, Geschichte der Elektrifizierung im V.: 1912–2009, 2010.

Paul Eugen Grimm

lemma precedents Val, CuolmValär, Hans lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: