Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents GrischunGrischunia lemma sequent

Grischun medieval, Il
Il Grischun medieval cumpiglia ils tschientaners tr. l'onn 500 ed il 1400, in'epoca che l'istoriografia grischuna designescha era sco "temp curretic" (Currezia).

Il temp medieval tempriv (6. tschientaner fin 950)


La Raetia prima, provinza naschida en il temp rom. tardiv (Rezia romana), furmava sut il domini ostrogotic ina part dal territori da cunfin alpin cun l'Italia. Cura ch'ils Gots han cedì la Provence e lur part da l'Alemannia als Francs (536/37) è prob. era la Rezia vegnida incorporada a l'Imperi merovingic. Per lur campagnas en l'Italia, interprendidas durant il 6. tsch., han ils Francs probablamain era utilisà ils pass retics. L'expansiun francona (6. tsch.) ed il moviment colonisatoric alemannic (6-7. tsch.) han spustà ils cunfins da la veglia provinza. Els èn indizis d'ina ferma colliaziun cun l'Imperi francon a l'entsch. dal 7. tschientaner. Era l'emprim titular d'in aut uffizi dal temp merovingic, Zacco, progenitur dals uschen. Zaccons [Victorids], è stà prob. engaschà dals Merovings sco cumandant militar (dux). Suenter avair reunì las caricas dal preses e dal dux, han ses descendents era acquistà la dignitad episcopala, cumplettond qua tras lur domini sur la Currezia. Il pli tard cun Tello (ca. 765), uvestg e preses en ina persuna, è l'uniun da las pussanzas sa transfurmada en in classic domini episcopal regiunal, sco quai ch'el existiva en Gallia. Ils Francs èn alura  puspè s'interessads pli ferm per la Rezia, sco quai ch'il doc. da protecziun da Carl il Grond da ca. 773 cumprova. Il domini episcopal è vegnì schlià prob. enturn il 806/07, separond ils bains liads a la carica dal cont da quels ecclesiastics ed introducind il sistem comital (Constituziuns grischunas); il marches da l'Istria Hunfrid è stà l'emprim cont. Cun il Contract da Verdun (843) è la Rezia passada definitivamain a l'Imperi francon oriental. Ils contacts cun la Svevia èn s'intensifitgads sut Carl il Gross (865/876-87) che exercitava prob. directamain il domini sur la Rezia. Pir suenter sia mort è attestà Rudolf, prob. in Guelf, sco dux Raetianorum (890) ed alura Burchard I sco marchio Curiensis (903). Il marches Burchard era il progenitur dals ducas da la Svevia; ses figl Burchard II ha obtegnì il titel da duca il 917 sin fundament da ses dretgs comitals en Rezia. Sut ses successurs ha la Rezia mantegnì ils lioms cun la Svevia, ma ella quintava ussa trais contadis: la Rezia Sura ch'è passada en il 11. tsch. dals Udalrichs als conts von Buchhorn, il Vnuost ch'è daventà il 1141 in possess ereditar dals conts von Tirol (per la perioda precendenta èn enconuschents mo dus conts dal 10. ed 11. tsch.) e la Rezia Sut che, en ils mauns dals ducas da la Svevia fin il 982, è passada als conts von Bregenz en il 11. tschientaner.

La sedia episcopala da Cuira (diocesa, prinzi-uvestgieu) era suttamessa a la diocesa metropolitana da Milaun. A partir da la fin dal 6. tsch. èn però s'augmentads ils indizis d'ina avischinaziun a l'Imperi francon tant sin il plaun ecclesiastic sco sin quel politic. L'uv. Victor da Cuira ha participà al Concil imperial da Paris (614), entant che l'uv. Tello ed Adalbert, avat da Faveras, han aderì il 762 al Pact d'uraziun dad Attigny. Era sin il plaun ecclesiastic ha il Contract da Verdun (843) furmà ina cesura: dapi quel mument suttasteva l'uvestgieu da Cuira numnadamain a l'archuvestgieu da Magonza (fin il 1803/18). Suenter che la separaziun administrativa e la secularisaziun dals bains dal 806/07 avevan mess ina fin a la veglia unitad da l'administraziun e dals bains diocesans. A l'uvestg vegnì restituì en il decurs dal 9. tsch. mo in dumber limità da sias proprietads. L'uvestgieu da Cuira è sa revegnì sut Hartpert (951-971/72), daventond in pilaster da la politica tal. ed imperiala dals Ottons en la part sidoccidentala da l'Imperi. Hartpert ha obtegnì las entradas fiscalas dal contadi da Cuira (951), ils dretgs da duana da Cuira (952), la curtis roiala a Zezras (955), il dretg da batter munaida, ils dretgs da duana e la mesadad da la civitas, v.d. da la Curt da Cuira, la curtis roiala da Cuira cun ils dretgs fiscals respectivs e cun las entradas da dazi sco era las entradas da dazi ed ils dretgs comitals en la Bergiaglia (960). Quai na signifitgava dentant betg ina restauraziun dal vast domini episcopal merovingic, essend ils dretgs signurils gia daditg dividids en Rezia.
Da las trais claustras da mungias eran quellas da Cazas (fundada en il 7./8. tsch.) e da Mistail (fundada en la segunda mesadad dal 8. tsch.) suttamessas a l'uvestgieu, entant che quella da Schänis è restada fin il 1045 en possess da la fam. dal cont Hunfrid che l'aveva fundada tr. il 814 ed il 823. Las duas claustras da paders da Mustér e da Faveras (fundadas en il 8. tsch. prob. sin iniziativa dals Zaccons/Victorids ed, en il cas da quella da Faveras, cun agid da Reichenau) possedevan vasts bains funsils, l'emprima en la Val dal Rain Anteriur (Testament da Tello dal 765), l'autra en la Val dal Rain sut Domat, en il Valragn (Spleia), en il Vnuost, en l'intschess da l'Adisch sco era lung la ruta dal Lai Rivaun fin al Lai da Turitg («Urbari curretic dals bains imperials», ca. 840). Ellas èn vegnidas incorporadas a l'Imperi il 806/807, sco la claustra da Müstair en il Vnuost, fundada senza dubi cun la participaziun dals uvestgs da Cuira e dal retg francon suenter la conquista da l'Imperi langobard. Il 881 è Müstair puspè daventada ina claustra episcopala, las duas autras abazias èn restadas imperialas.

 

 

Il temp autmedieval (950 fin il 14. tschientaner)


L'interess per la Currezia sa basava sin l'impurtanza dals pass alpins per la politica tal. dals imperaturs. Quai declera il sustegn accordà als uvestgs da Cuira dad Otto I e II ch'han utilisà ils pass retics pli savens che lur successurs. Enturn il 1020 ha Heinrich II, ch'aveva traversà il S. Bernardin il 1004, mess la claustra da Mustér sut il domini da l'uvestgieu da Brixen, la sfera da pussanza dal qual cumpigliava era il Pass dal Brenner. Durant il conflict d'investitura a Cuira (elecziun da dus uvestgs) èn las claustras da Faveras e da Mustér vegnidas suttamessas ad uvestgs fidaivels a l'imperatur resp. al papa. Las duas abazias han pudì recuperar pir en il 12. tsch. lur atgna autonomia. Ils von Hohenstaufen, ducas da la Svevia il 1079, han attribuì a la Currezia ina rolla politica d'emprima impurtanza. Enturn il 1150 aveva gia Konrad III conferì als von Lenzburg ils dretgs comitals en la Val dal Blegn, da la vart meridiunala dal Lucmagn; suenter lur extincziun (1173) èn ils signurs de Torre (Val dal Blegn) daventads ils represchentants da l'autoritad imperiala. Friedrich I ha encuraschà la claustra da Mustér a render pli segira la via dal Lucmagn che l'imperatur ha utilisà per ir ad Ulm a pacifitgar en la Faida da Tubinga (1164), pacificaziun a l'occasiun da la quala il cont palatin Hugo von Tübingen ha pers il titel da cont en Rezia (1166). Rudolf von Pfullendorf, autavugà da la diocesa da Cuira ed aderent dals Hohenstaufen, aveva cedì suenter la mort da ses ertavel (1167) l'avugadia a Friedrich von Schwaben, figl da l'imp. Friedrich Barbarossa (1170). A la fin dal 12. tsch. han ils Hohenstaufen reintroducì ina spezia d'administraziun ducala en la Currezia. A l'epoca da Heinrich VI  sa trategnevan intgins nobels da la Rezia a la curt imperiala (1192/94), quai che renviescha ad ina midada en l'istorgia constituziunala iniziada gia en il 11. tsch.: ils potentats locals remplazzan ils conts da la Rezia Sut e Sura, oramai extinguids, sco era ils signurs esters provegnints da la Svevia meridiunala. In segn evident da questa midada è stada la construcziun da chastels, in fenomen gia fermamain derasà en il 11. tsch. ch'ha cuntanschì sia culminaziun tr. il 1150 e l'entsch. dal 14. tschientaner. Tals chastels furmavan il center da territoris signurils relativamain limitads (Feudalissem, Societad feudala retica). Il signuradi il pli vast era quel da l'uvestg da Cuira che cumpigliava dapi l'epoca ottonica, ultra da la citad e dals conturns da Cuira, la Bergiaglia e presumablamain era grondas parts da l'Engiadin'Ota, nua che l'uvestg aveva acquistà vasts possess funsils dals conts von Gamertingen (1137/39). En l'Engiadina Bassa èn ils uvestgs vegnids tras donaziuns en possess dals dretgs signurils dals de Tarasp e dal dretg da giudida da las entradas claustralas da Müstair cun ses possess en la Val Müstair ed en il Vnuost. En la Val dal Rain Anteriur ha la claustra da Mustér instituì in domini territorial numnà Cadi u Casa Dei ch'è daventà in territori central da la posteriura Lia Sura u LG. Ils pli gronds concurrents dals uvestgs en la Rezia eran ils de Vaz che, suenter avair obtegnì possess e feuds imperials a Vaz, han constituì ina signuria en vischinanza da l'abazia da Curvalda (lur fundaziun), da Planeiras/Lai e dad Alvaschagn. Suenter l'extincziun dals de Vaz en il 14. tsch. èn lur dretgs passads als conts de Werdenberg-Sargans. Cun la claustra da Mustér concurrenzavan en la Val dal Rain Anteriur tr.a. ils signurs de Razén (Munt S. Gieri), de Sax-Mesauc (Foppa, Lumnezia) e de Sagogn-Wildenstein-Greifenstein sco era ils uschen. Libers da Lags. Quests ultims furmavan prob. oriundamain in'uniun che cumpigliava las persunas libras da tut la Rezia Sura tr. Landquart ed il fil meridiunal da las Alps. Sut ils Habsburgs èn els vegnids attribuids al "contadi da Lags" (1283), al qual han appartegnì anc fin viaden il 16. tsch. era persunas libras domiciliadas utrò, surtut en ils conturns da Glion e da Breil. Tr. il 6. ed il 14. tsch. è la populaziun creschida en Rezia da radund 30'000 a ca. 60'000 persunas. Il svilup demografic, quel da l'agricultura e da l'economia durant il temp medieval sa basa sin in surpli da naschientschas e sin l'immigraziun da persunas da las Prealps settentriunalas a partir dal temp medieval tempriv resp. da glieud dal vest e dal sid en il 12.-14. tsch. (Gualsers).

La fundaziun da las Lias (Lia da la Chadé 1367, Lia Grischa 1424 e Lia da las Diesch Dretgiras 1436) ha avert enturn il 1400 la porta al svilup republican.


Litteratura:
HS I/1, 449-619; Churrätisches und st. gallisches Mittelalter, edì da H. Maurer, 1984; Geschichte und Kultur Churrätiens, edì dad U. Brunold, L. Deplazes, 1986; O.P. Clavadetscher, Zur Führungsschicht im frühmittelalterlichen Rätien, en: Montfort, 42/1990, 63-70; Frühe Kirchen im östlichen Alpengebiet, edì da H.R. Sennhauser, 2003; S. Grüninger, Grundherrschaft im frühmittelalterlichen Churrätien, 2006; R. Kaiser, Churrätien im frühen Mittelalter, 2008² (ediz. reelav. ed ampl.); F. Renz, Churrätien zur Zeit des Investiturstreits (1075-1122), 2008; V. Muraro, Bischof Hartbert von Chur (951-971/72) und die Einbindung Churrätiens in die ottonische Reichspolitik, 2009.

Reinhold Kaiser

lemma precedents GrischunGrischunia lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: