Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents VaneschaVargistagn lemma sequent

Vaniescha
Stadi-citad cun terra franca che cumpigliava dal 15. tsch. tempriv fin la fin dal 18. tsch. la Dalmazia, l'Istria ed il Friaul sco era ils territoris rurals appartegnents a las citads da Padua, Vicenza, Verona, Brescha e Bergam. Pervi dal cunfin cuminaivel eran ils contacts da V. cun il Grischun pli intensivs che quels cun ils Confederads. La pestilenza d'enturn il 1350 aveva chaschunà blers morts a V. ch'aveva concedì perquai div. privilegis als mastergnants immigrants. Emprims indizis da mastergnants grischuns a V. dateschan dal 14. tschientaner. L'emprim Grischun a V., il furner Antonio di Giacomo (de Agnelina pestrinarius), è dentant attestà pir il 1458. En il 15. tsch. cumparan o.t. chalgers, tschinters e pasterners a V. Il 1493 sa lamantava la mastergnanza dals pastiziers a V. da la concurrenza tras ils numerus Engiadinais. Sper il mastergn sa deditgavan ils Grischuns o.t. al commerzi da muvel. Da quel temp sa chattavan Svizzers e Grischuns era en servetsch mercenar venez., l'emprim dentant anc a moda selvadia, v.d. senza cunvegna militara uffiziala cun las Lias. Enturn il 1490/94 è s'engaschà il cont Jörg von Werdenberg-Sargans per in'allianza da Confederads e Grischuns cun V., ma senza success (la diplomazia franz. aveva impedì il project). Suenter ch'ils Venezians han sustegnì ils Grischuns il 1499 a la Chalavaina, han dentant las Trais Lias stipulà il 1500 ina capitulaziun (cunvegna) cun V. per 4'000 mercenaris. Cun l'acquist da las Terras subditas (1512) è s'approximà il Grischun a V. La chadaina alpina orobica, situada al sid da la Vuclina, è daventada in cunfin cuminaivel. Dapi il 1524 ha il Stadi da las Trais Lias intensivà ses contacts cun V., e ses emissari Martino Bovollino è stà a V. per dumandar ina garanzia per il possess grischun da la Vuclina. Il 1526 han V., la Frantscha ed il papa intermedià la pasch tr. las Lias ed il chastellan da Müsch, Gian Giacomo Medici, ch'aveva attatgà las Trais Plaivs (cedidas alura al Medici). Il 1560 han Hercules Salis e ses figls Rudolf ed Abundius stipulà ina capitulaziun cun V. per in regiment grischun, ed il 1571 han prestà 600 Grischuns cat. sut il cumond da Josua Salis sco rembladers servetsch militar a V., in sustegn logistic durant la Battaglia navala da Lepanto (1571). L'interess da V. per la Confed. ed il Grischun era creschì dapi ch'ina litteratura umanistica e la cartografia avevan rendì enconuschent il territori svizzer a V. Surtut la descripziun istoric-topografica en «Die uralt warhafftig Alpisch Rhetia» (1538) dad Aegidius Tschudi aveva gì in grond effect al sid da las Alps. Las vias da communicaziun sur ils Pass da Son Marc, d'Aprica e da Mortirolo avevan subì impurtantas meglieraziuns. Sin questas rutas vegniva transportà, avertamain u clandestinamain, litteratura evang. a V., Bergam e Brescha dapi l'introducziun da la refurmaziun en il Grischun, ed en direcziun cuntraria èn fugids numerus protestants tal. da l'Inquisiziun en il Grischun: mastergnants da Brescha, spezialists da minieras (Francesco Bellinchetti, il teolog Girolamo Zanchi u il medi Guglielmo Gratirolo sco era div. members da la fam. nobla Martinengo. Ils Grischuns han giudì blers privilegis a V.: l'exemziun persunala dal dazi per commerziants grischuns a Brescha (dapi il 1541), l'access da quels al «Fondaco» dals Tudestgs a V. (1582, giuridicamain gia dapi il 1475) ed il dretg da purtar in'arma. Enturn il 1600 è vegnì engaschà (finalmain) Francesco Ponte sco consul u attasché da commerzi dals Grischuns a V. Il commerzi tr. il Grischun e V. era s'augmentà considerablamain: muvel da maz grischun, chaschiel engiadinais e vaschella da lavez da Plür vegnivan exportads a V. che vendeva da sia vart sal da mar e graun als Grischuns. Il dumber da mastergnants grischuns a V. muntava a ca. 4'000 enturn il 1600. En quel temp da prosperitad economica è reussida l'allianza politic-militara tr. V. e las Trais Lias, giavischada dapi ditg. Ella è stada l'ovra da l'ambassadur Johann Salis-Samedan e disturbava fermamain ils interess da la partida spagn.-austr. en il Grischun che preferiva in'orientaziun da la politica grischuna al vischin spagn.-milanais (Allianzas). La Spagna ha reagì immediat cun la construcziun da la fortezza da Fuentes en la part sura dal Lai da Com. L'endirida da las fronts ha alura manà il Stadi da las Trais Lias en ils Scumbigls grischuns ed ha impedì il 1613 la renovaziun da l'allianza cun V., limitada a 10 onns. Il rapport da l'ambassadur venez., Giovanni Battista Padavino, dal 1608 («Del governo e stato dei Signori Svizzeri») davart la regenza ed il stadi dals Confederads e Grischuns è ina descripziun plitost negativa e subjectiva da quell'epoca. Tuttina lauda el en quella la valurusitad guerresca dals Svizzers ed accentuescha ils avantatgs da l'amicizia da V. per il Stadi da las Trais Lias che pudeva trametter ses figls a studegiar cun in status privilegià a l'Univ. da Padua.
Vers la fin dal 17. tsch. han cumenzà las relaziuns tr. il Grischun e V. a sa sfradentar. V. vuleva profitar vinavant da la forza militara dals Svizzers e Grischuns ed ha tramess per quel intent il 1705 Vendramino Bianchi en Svizra. A quel èsi reussì da concluder allianzas cun Turitg e Berna sco era cun il Stadi da las Trais Lias. Als commerziants grischuns ha V. dentant cumenzà ad imponer prescripziuns pli e pli severas, perquai ch'els represchentavan la maioritad en div. secturs economics. Il 1704 possedevan els p.ex. 95 da las 104 pastizarias a V., ed il 1733 derivavan 75% dals martgadants da vinars e 60% dals molaforschs dal Grischun. Cura che la politica uffiziala da las Trais Lias, represchentada o.t. dals Salis, ha cumenzà a s'orientar vers Milaun, ha V. revocà l'allianza ed ha bandischà il 1766 tut ils commerziants e mastergnants grischuns (ca. 3'000) da ses territori. Il 1797 è la Republica venez. vegnida schliada. V. è alura vegnì suttamess al domini franz. ed austriac.


Funtaunas:
G.B. Padavino, Del governo e stato dei Signori Svizzeri, edì e commentà da V. Cérésole, 1874.

Litteratura:
V. Cérésole, Relevé des manuscrits des archives de Venise se rapportant à la Suisse et aux III Ligues grises, 1890; Sprecher/Jenny, Kulturgeschichte, 127 s.; Kaiser, Zuckerbäcker; Bundi, Beziehungen; Bonorand, Reformatorische Emigration.

Martin Bundi

lemma precedents VaneschaVargistagn lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: