Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents VagantsVal, Cuolm lemma sequent

Val
Vischnanca polit., cirq. Lumnezia, distr. Surselva (avant il 2001 Glogn), vitg situà a 1252 m al Rain da V. (tud. Petersbach), cun Leis (1526 m). La vischnanca da V. cumpiglia l'entira Val S. Pieder e cunfinescha al sid cun il Tessin. Ca. 1150 in Valle, tud. Vals (uffiz.) 1658 800 abit.; 1850 761; 1900 736; 1950 943; 1970 1'037; 2000 885 (cun stagiunaris ca. 1'000). Chats dal temp da bronz (Therme e Pass Tumél) e dal temp da fier (Cuolm Val). La val ha subì ina cultivaziun extensiva tras Rumantschs en il 11. e 12. tschientaner. En ils onns 1290 han existì en il fund da la val quatter enfin set bains cun allevament da muvel (o.t. nursas). Suenter il 1300 han Gualsers da la Val dal Rain e parzialmain prob. era Blegnascs da lingua tal. (p.ex. Zervreila) colonisa la val. Pir il 1457 han ils Lumnezians franà l'expansiun dals Gualsers da la val viadora cun scumandar als indigens da vender terren e maridar utrò. Sin il territori com. da V. sa chattan 14 alps; fin enturn il 1900 han ils da Blegn chargià duas alps en la part interna da la val sur il Pass dal Soreda.
L'uvestg da Cuira è stà dapi il temp autmedieval possessur da la gronda part dal terren e purtader dals dretgs suverans ch'el ha surlaschà en feud als baruns de Belmont e pli tard als conts de Sax-Mesauc. V. ha appartegnì ecclesiasticamain a la baselgia da vallada lumneziana a Pleif/Vella. Avant il 1345 è vegnida fundada in'atgna pravenda, in plevon vegn menz. il 1520. Il patrocini da la baselgia a V. Plaz, s. Pieder, ch'ha era conferì il num a la val, è doc. il 1451. La nova baselgia consecrada als ss. Pieder e Paul datescha dal 1643, la chaplutta da pelegrinadi da S. Maria a Camp dal 1692; ulteriuras chapluttas èn vegnidas erigidas en las culegnas lateralas. L'adesiun a la Lia Sura u LG datescha dal 1395, l'acquist dals dretgs suverans episcopals dal 1538. La vischnanca da V. possedeva in'atgna dretgira civila cun in mastral, per la giurisdicziun criminala è ella restada (p.p. cunter veglia) unida cun la Lumnezia. V. cumpigliava ils quatter vischinadis da Baselgia (zur Kirche), Camp (cun Soladüra), Valé (cun la Val Peil) e Leis (cun Zervreila).
Ils bains isolads pratitgavan l'allevament da muvel e la cultivaziun dad ers. La chascharia singula è restada en funcziun fin en il 20. tschientaner. Contacts ordaifer la val (evtl. commerzi, modest export da martganzia transportada sur il Cuolm V.) han existì o.t. cun il Valragn e tras ils martgads al sid dal Spleia e dal S. Bernardin. Las culegnas stablas las pli exponidas a Zervreila ed en la Val Peil èn daventadas aclas a partir dal 17. u 18. tschientaner. Bain doc. è la migraziun stagiunala da famegls (racolta) en il Valragn e da blers uffants  en la Germania dal Sid (uschen. Schuobacheclers). V. ha adina puspè patì d'inundaziuns e da lavinas (1951 19 morts). Pir cun la construcziun dal stradun V.-Glion (avert il 1879) è la vischnanca s'orientada vers il nord. Il 1893 èn vegnids averts la chasa da cura ed il bogn termal (in bogn è dentant doc. gia il 1732), il 1970 in nov center da cura da bogns. Il 1994-96 ha la vischnanca incumbensà l'architect Peter Zumthor d'eriger dal quarzit indigen in bogn termal modern, collià tras in corridor sutterran cun l'Hotel Therme (il 1998 ha mess il chantun Grischun las Therme sut protecziun da monuments). Explotaziun ed elavuraziun da plattas-crap (quarzit da V.) tras l'interpresa da fam. Truffer SA (doc. gia avant 100 onns en la cronica da fam.; 2006 20 collavuraturs) per la branscha da construcziun (50% Svizra, 50% Europa e surmar, o.t. America) e per equipaments interns (sper las Therme tr. era per la Plazza fed. a Berna e per in project da l'architect Norman Foster a Londra). En ils onns 1951-58 èn vegnidas construidas las OE Zervreila. Dapi il 1961 vegn vendida l'aua da V. («Valserwasser»). Emprim runal 1964, alura avertura dal Dachberg fin a 3000 m. V. è la pli gronda vischnanca e la suletta da lingua tud. en il cirq. da la Lumnezia ed è stada dapi il 1988 en roda il lieu da la tschentada da cumin. La basa economica da V. è o.t. il turissem. 2009 415 letgs da giasts; 96'999 pernottaziuns. Il 2005 lavuravan 23% da las persunas cun activitad da gudogn a V. en il sectur primar, 48% en il sectur terziar.


Litteratura:
Kdm GR 4, 220-42; Bundi, Besiedlung, 315-29; Unter Strom, 2 ts, 2006 (cun in DVD “ Das Ende der dunklen Nächte” ); P. Rieder, Vals - enges Tal, weite Welt, 2009.

Jürg Simonett

lemma precedents VagantsVal, Cuolm lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: