Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents RenaniaRenaschientscha retorumantscha lemma sequent

Renaschientscha
En il Grischun è colliada la Renaschientscha fermamain cun l'Umanissem, dal qual ella ha survegnì blers impuls, sco era cun ils moviments d'independenza e da liberaziun da las Trais Lias. Ella è s'effectuada qua cun in retard - tipic era per autras influenzas - da radund 50 onns, da maniera ch'ella ha cuntanschì il punct culminant tr. il 1520 ed il 1580. Sa manifestada è ella en il Stadi da las Trais Lias o.t. en la conscienza dals burgais, en festivitads ed en edifizis ed ovras d'art. Suenter ch'ils cumins e las Trais Lias eran sa liberadas da la curatella feudala è lur conscienza puspè sa rinforzada en la segunda mesadad dal 15. tschientaner. Quai ha manà d'ina vart ad acziuns giagliardas en la politica exteriura, sco p.ex. a las campagnas militaras en Vuclina e Buorm (1486-87), a la Guerra svabaisa (Chalavaina e.a. 1499), a la participaziun a las campagnas militaras milanaisas (ca. 1500) ed a la conquista da las Terras subditas (1512). Da l'autra vart èn bleras plaivs grischunas daventadas autonomas durant quel temp, q.v.d. ch'ellas èn s'aquistadas il dretg da tscherner e dispensar ils plevons. Tavau p.ex. aveva il 1460 resp. il 1500 "ain fry Pfarrkilchen" che disponiva da quest dretg sco era dal primat da la giustia seculara sur quella ecclesiastica. L'administraziun dal possess episcopal è vegnida suttamessa enturn il 1500 ad ina regenza seculara. La Cadi ha affidà il possess da la claustra da Mustér a la surveglianza d'in maiordom. Ils Artitgels da Glion dal 1524 e 1526 han abolì il primat episcopal en il Stadi da las Trais Lias. A partir dal 1538 ha la vischnanca da Mustér pudì tscherner sezza per in tschert temp l'avat da la claustra.
La Refurmaziun ha promovì il process da secularisaziun dapi il 1526 ed ha dà novs impuls al svilup individual da la persunalitad. Il resvegl d'in nov sentiment da vita correspundeva al spiert da la Renaschientscha. Quest sentiment da vita sa manifestava surtut en occasiun da festivitads publicas u privatas. La reaffirmaziun da las Lias, che dueva succeder per regla mintga diesch onns, era ina buna chaschun per inscunters. Uschia rapportan p.ex. ils cronists glarunais Fridolin Bäldi e Valentin Tschudi da visitas vicendaivlas dals Glarunais e dals Grischuns da la LG. Ch'ils Glarunais p.ex. hajan envidà il 1525 ils Grischuns suenter esser vegnids a savair ch'ils alliads da Glion vegnissan gugent a lur perdunanza. Uschia sajan ids var 200 "schöner erbarer und züchtiger lüten" sur il Pass Pigniu a Glaruna, nua ch'els sajan vegnids "eerlich empfangen und behandelt". Il 1533 aveva la Lia Sura envidà da sia vart ils Glarunais. 200 umens bain equipads eran arrivads la dumengia suenter S. Giachen a Glion, nua ch'els eran vegnids beneventads spezialmain bain, avevan survegnì gratuitamain dunsena ed alloschi e sentì l'amicizia dals Grischuns. Quests inscuters avevan lieu en regurdanza a l'allianza tr. il Glaruna e la LG, conclusa il 1400. Era la reaffirmaziun da l'allianza grischuna la pli impurtanta, la fundaziun da la Republica da las Trais Lias il 1524 a Glion, aveva dà chaschun ad ina festa impurtanta. Spezialmain "solemniter und frymütig" era stada la reaffirmaziun da quella il 1544, a la quala aveva participà l'uv. Luzius Iter, entant che ses antecessur n'aveva betg renconuschì l'allianza tr. las Lias. Quest act ha era pussibilità da concepir en maniera creativa ed artistica ina vopna cuminaivla da las Trais Lias. Ultra da quai aveva la Dieta laschà far il 1548 per tuttas trais Lias vopnas en colurs traglischantas, dissegnadas dal renumà pictur vaidrer Carl von Aegeri (ca. 1510-62), l'ovra dal qual appartegna als temps glorius da la pictura sin vaider e da l'art eraldic en Svizra. En il pauper pajais muntagnard, en il qual las autoritads purilas ristgavan strusch da far expensas spez. per l'art e la cultura, ha quest'incumbensa conferì in sentiment collectiv da renaschientscha e da colliaziun.
Era en festas privatas sa manifestava il spiert renaschimental. Il 1562 aveva organisà il burgamester da la citad da Cuira ina festa pompusa per las nozzas da ses figl. 400 persunas eran envidadas a la ceremonia e marenda. L'abundanza e la ritgezza regurdavan a las festas dals conts tudestgs. Durant trais dis avev'ins festegià, sautà e fatg baracca. Las nozzas avevan custà dapli che la paja annuala d'in preditgant da Cuira. Betg main pumpusas eran stadas las nozzas dad Anna von Salis, la figlia da Friedrich von Salis, cun Baptista von Salis-Soglio il 1568 a Samedan. La sala da festa era decorada "a la spagnola", e per il banchet avev'ins duvrà 15 cots engraschads e 40 agnels, lieurs, pernischs e peschs, spezarias exquisitas, fritga exotica e vin, tut servì en plats d'argient. In tal luxus pudevan sa prestar sulettamain ils represchentants da l'aristocrazia che disponivan da las resursas necessarias o.t. grazia a las entradas da la mercenaria. Tras lur contact permanent cun ambassadurs esters eran els era disposts per la moda dal temp che deva gronda paisa a la represchentaziun. En connex cun in tschert cunfar renaschimental stat era il scandal da Cuira dal 1-6-1564: en occasiun da la messa da Sontgilcrest, celebrada en la catedrala da Cuira, e da la processiun suandanta èn sa dispitads l'ambassadur franz. Pomponne de Bellièvre ed il mess spagn. Anguisciola per il privilegi, v.d. per la plazza da la vart dretga da l'uvestg; ils dus contrahents han tratg lur sabels a l'entschatta da la processiun, ed ins ha pudì evitar ina confruntaziun pli seriusa mo grazia a l'intervenziun dad uffiziers grischuns. Bellièvre ha pudì defender il privilegi ch'è alura vegnì confermà uffizialmain era da la Dieta.

La Renaschientscha è sa manifestada en moda relativamain modesta en l'architectura ed en l'art indigen. Suenter l'incendi dal 1464 ha la citad da Cuira laschà eriger ina nova chasa-cumin che reflectescha ils sentiments da pussanza e da represchentaziun. En il stil renaschimental èn concipidas la halla d'entrada al plaunterren, la fatschada e spezialmain las duas stivas dal cussegl. Dal 16. tsch. dateschan era la chasa-cumin da Tavau ed il chastè da Lantsch Sut. En las vischnancas eran vegnidas construidas chasas burgaisas represchentativas, munidas per part cun turs massivas. La chasa signurila era qua ina chasa sco tut las autras, ma pli imposanta ed adattada a las pretensiuns dals signurs.
En l'architectura sacrala chatt'ins elements da la Renaschientscha tempriva en intginas baselgias dal temp gotic tardiv, transfurmadas enturn il 1500. In bel exempel èn las picturas vi da l'avieut da la nav en la baselgia da S. Margriata a Glion (1518), decoradas cun in fin tessì da feglias e da flurs. L'unic edifizi sacral pli grond da la Renaschientscha en l'Engiadina è la baselgia evang. d'Ardez, reconstruida il 1577; quest edifizi exprima ina severitad maiestusa; el ha furmas cleras ed avieuts ferms e resplenda il caracter imposant da la chasa engiadinaisa. La chanzla sa chatta da la vart, danunder ch'il pled vegn recepì meglier da la raspada, accumplind qua tras in giavisch impurtant dals preditgants refurmads. Menziun spez. en la pictura renaschimentala grischuna meritan ils uschen. sontgs da morts da la residenza episcopala a Cuira sco era las ovras da l'ufficina dal pictur Franz Appenzäller da Cuira (Casa Capol a Flem, 1580), en la quala lavurava era Hans Ardüser (* 1557) ch'ha da sia vart decorà pliras chasas en il Grischun cun maletgs e dissegns.


Litteratura:
Kdm GR 1; R. Jenny, Das Staatsarchiv Graubünden in landesgeschichtlicher Schau, 1957 (1974²); HbBG 2 e 3.

Martin Bundi

lemma precedents RenaniaRenaschientscha retorumantscha lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: