Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents MulegnsMüller, Iso lemma sequent

Mulins
Il term vegn tractà en quest artitgel mo en il senn da mulins da graun. Il mulin cun roda d'aua ha terminà in svilup ch'ha cumenzà cun ina platta u in crap da moler e cuntinuà cun in murter, in fallun ed ina manvella fin lunsch viaden il temp medieval. Il mulin d'aua è enconuschent tar ils Romans dapi l'1. tsch. (Vitruv) ed era fitg derasà en il 4./5. tschientaner. En la Currezia dal temp medieval tempriv è el savens attestà dapi il 9. tschientaner. L'«Urbari curretic dals bains imperials» (ca. 840) menziunescha 20 mulins (molendinum, molina, molinum) en la Val dal Rain, en il Surmeir ed en Surselva. En il 10. fin il 12. tsch. èn attestads ulteriurs mulins en l'Engiadina Bassa ed en il Vnuost. Colliads cun ils mulins d'aua eran savens las pellas (lad. falluns) che servivan a pisar il graun (surtut l'ierdi/dumiec) avant il moler e che vegnivan era duvradas per far giutta e panitscha. Ils emprims mulins d'aua documentads eran en possess da signurs ecclesiastics e seculars (pertinenzas da bains) che affittavan ils mulins a glieud libra e nunlibra che gestiunavan quels ad agen quint. Dasperas existivan era mulins da vischinadis purils libers. Dapi la fin dal temp medieval era il dumber da mulins en possess da purs bler pli grond (en il Grischun) che quel da mulins gestiunads da muliners a temp cumplain. En l'intschess da la citad da Cuira èn attestads dal 12.-14. tsch. 12 mulins d'aua che eran per gronda part en possess da l'uvestg, dal chapitel catedral e da claustras e che vegnivan infeudads a fam. da chavaliers u emprestads a fam. burgaisas. Dapi il 16. tsch. èn passads quests manaschis quasi exclusivamain a la citad che possedeva fin il 1842 il monopol da las ovras idraulicas installadas als auals cun mulins. Ils mulins da Cuira èn alura vegnids ingiantads publicamain a privats. Lieus cun grondas concentraziuns da mulins eran p.ex. Trin Mulin (trais mulins e duas resgias il 1535), Versomi-Arezen (10 mulins en il 19. tsch.), Tusaun (en il quartier industrial dad Uebernolla cun ovras idraulicas per mulins, resgias, fullas, tenscharias e fravgias) e Lumbrein. Cun il dretg da posseder in mulin eran colliadas trais restricziuns: il primmuliner aveva da dar enavant al sutmuliner l'aua netta e senza perditas; ils muliners avevan la precedenza envers ils vischins che duvravan l'aua dal conduct per sauar la prada; els dastgavan era utilisar il terren dad auters en ils conturns dals mulins e dals conducts d'aua, sche quai era necessari per il manaschi ed il mantegniment da quels. Cun la construcziun da mulins electrics e commerzials pli gronds ha pers il mulin d'aua tradiziunal sia impurtanza en il decurs dal 20. tschientaner.


Litteratura:
R. Vieli, Die Terminologie der Mühle in Romanisch-Bünden, 1927; P. Liver, Mühlenrechte und Mühlenprozesse in Graubünden, en: BJb, 1978, 15-32; P. Liver, Zur Kulturgeschichte der Mühle, en: JHGG, 1980, 49-78; T. Deflorin, P. Tomaschett, Mulins e rodas-mulin ella Cadi, en: Annalas, 95/1982, 145-77; 96/1983, 103-39; 97/1984, 2161; M. Baumhauer, Resgias e mulins vegls illa cuntrada da Tarasp, en: Annalas, 104/1991, 71-88.

Martin Bundi

lemma precedents MulegnsMüller, Iso lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: