Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Aur dal CalandaAuto postal lemma sequent

Austria
Il term A. designescha dapi il reginavel da l'imp. Otto III in contadi da cunfin (tud. Mark/Grenzmark) creà da Carl il Grond. Il 1156 è quel contadi daventà in ducadi, transferì il 1278 al domini dals Habsburgais (von Habsburg) ch'han purtà il titel d'imperaturs d'A. dal 1804-1918. Il 1920 è vegnida constituida la Republica fed. d'A. ed il 1945 sia successura, la Republica d'A.

Relaziuns politicas

Il Vnuost, il Vorarlberg ed il Tirol èn daventads l'onn 20 s.C. parts da la provinza rom. Raetia. La fixaziun posteriura dal cunfin Brenner/Raisch ha destruì l'unitad preistorica e rom. Rezia-Tirol. En il temp medieval tempriv èn il Vnuost ed il Vorarlberg - reunids en il contadi dal Vnuost che cumpigliava era la Val Müstair e l'Engiadina Bassa - stads sut il domini territorial ed ecclesiastic da l'uvestg da Cuira. Il 1363 è il Vnuost passà sco ducadi dal Tirol als Habsburgais. L'impurtanza strategica dals pass retics per la politica imperiala e per l'administraziun habsburgais-tirolaisa sesenta a Puntina ha determinà da tuts temps las relaziuns tr. il Grischun e l'A. Gia il 1283 ha Rudolf, l'emprim retg habsburgais, furmà dals relicts dal vegl contadi retic il Contadi liber da Lags ed ha prendì quel sco feud da famiglia. A la smanatscha creschenta da l'ost tras ils Habsburgais ha Donat de Vaz fatg frunt cun sustegnair il 1313 Ludwig von Bayern en il cumbat cunter Habsburg per la curuna imperiala e cun cumbatter il 1323 da la vart dals Confederads cunter Habsburg e lur allià, l'uvestg da Cuira (cumbats en il Dischma ed a Filisur) ed il 1333 cunter Habsburg e l'avat da Mustér (cumbats sin l'Alpsu). Uschia ha Donat de Vaz pudì impedir la constituziun d'in stadi territorial habsburgais-retic. Suenter l'acquist dal contadi dal Tirol e, pauc pli tard, dal Vorarlberg tras ils Habsburgais, ha la LCD, fundada il 1367, impedì lur expansiun vers il vest. Dal 1421-1803 ha l'A. possess l'avugadia sur la claustra da Müstair. Il 1464 ha la Chasa Habsburg-A. acquistà il signuradi da Tarasp e dretgs giudizials en l'Engiadina Bassa e la Val Müstair, e gia il 1475 ha la Guerra da las giaglinas, provocada tras il refus da pajar tribut en furma da la giaglina da tschaiver, chaschunà miseria en l'Engiadina Bassa. Las relaziuns giuridicas èn restadas ordvart cumplitgadas en quella regiun (convivenza tr. libers e subdits a la giurisdicziun da la Chadè da Cuira resp. a quella dal contadi dal Tirol). Il 1470 han ils von Habsburg cumprà las sis dretgiras da Tavau, Claustra, Pralung, S. Peder, Curvalda e Belfort dals conts de Montfort-Tettnang ed il 1496 Aschera e Castels dals baruns de Matsch. Quellas uschen. Otg Dretgiras han furmà (de facto) ina podestataria austr. fin il 1649. Ma quella regiun era per l'A. atgnamain mo d'interess politic-territorial e betg economic.

Il 1497 ha l'A. acquistà dals conts de Zollern tras barat il signuradi da Razén ed è qua tras daventada in dals signurs da la LG cun dretg da proponer mintga trais onns il chau-lia. La Guerra svabaisa dal 1499 (battaglias a la Chalavaina ed al Pass S. Gliezi) ha mess in term a l'expansiun territoriala austr. en il Grischun. La Pasch da Basilea (1500), il Contract da Feldkirch (1503) e la Cunvegna dal 1518 han servì da basa a las relaziuns tr. il Grischun e l'A. fin als Scumbigls grischuns. L'acquist da la Vuclina e dals contadis da Buorm e Clavenna (1512) han avert als Grischuns la via a Vaniescha ed han rendì las Lias interessantas era per las pussanzas grondas (A., Spagna, Frantscha), implitgadas en il cumbat per la Lumbardia (Allianzas). Partidas e facziuns han decidì da qua davent la politica da las Lias, e da tut las varts fluivan pensiuns e daners a favur da las dretgiras, da las vischn. e da la signuria dominanta (daners da corrupziun). En il 16. e 17. tsch. era in ambassadur ordinari u extraordinari austr. adina preschent a las Dietas da las Lias, ed en il 18. tsch. residiava in tal permanentamain en il Grischun.
Ils Artitgels da Glion dal 1526 han empruvà, cun in tschert success, d'impedir u diminuir l'influenza da l'A. tras l'exclusiun da Na-Grischuns da la tscherna da l'uvestg (permess mo cun consentiment da la LCD). La decisiun concernent la confessiun ha cumpromess suenter il 1526 las relaziuns tr. l'A. e la Republica da las Trais Lias resp. tr. las Lias e las Dretgiras ed ha schendrà ulteriuras facziuns internas. Ils conflicts d'interess (venals) han provocà per finir ils Scumbigls grischuns, en ils quals l'A. ha giugà dapi l'invasiun dal 1621 ed il Capitulat da Lindau dal 1622 (in dictat) ina rolla dominanta e repressiva. La Republica grischuna era da quel temp ina provinza militara da l' A. sin il precint da sa schliar, ed enturn il 1630 ha ella stuì supportar perfin ina terza occupaziun tras l'A., avant l'expulsiun dals Austriacs e Spagnols da la Vuclina (1630) tras il "bun duca" de Rohan. En il Capitulat da Milaun dal 1639 ha la Spagna-Milaun puspè restituì las Terras subditas a la Republica da las Trais Lias; l'A. ha confermà quest possess il 1641/42 en il Contract da Feldkirch. La Pasch da Vestfalia (1648) ha sigilà la separaziun totala da las Lias da l'Imperi austr. (ils Habsburgais purtavan la curuna imperiala). Las Otg Dretgiras (1649-52) e l'Engiadina Bassa (1652, senza Tarasp) èn alura sa cumpradas libras da l'avugadia austriaca. A la dominanza da la diplomazia spagn. en il 17. tsch., represchentada dals ambassadurs Casati, è suandada quella da l'A. sco possessura dal ducadi da Milaun dapi il 1706. Per quel motiv è vegnì contractà il Segund Capitulat da Milaun cun l'A. (quel dal 1639 cun la Spagna). Il profit economic da quel è stà modest, ed il Grischun ha ultra da quai stuì acceptar l'elecziun dal Tirolais Joseph Benedikt von Rost sco uvestg da Cuira (1728) e l'expulsiun dals refurmads da las Terras subditas (1729). La Val Müstair, vendida a l'A. tras l'uvestg (1728/34), è vegnida reacquistada il 1762. Il privel d'ina allianza dal Grischun cun Vaniescha ed (en quest connex) il plan da schlargiar la via sur il Pass da S. Marc han manà al Terz Capitulat da Milaun (1763). A las (per se) bunas cundiziuns per il Grischun è suandada la catastrofa: Vaniescha ha decretà l'expulsiun da tut ils Grischuns da ses territori. Per quai che reguarda l'emigraziun commerziala ha l'A. giugà ina rolla subordinada en confrunt cun il rest da l'Europa, ma impurtanta per l'immigraziun stagiunala. La nauscha racolta dal 1793 e la bloccada dal graun, adossada da l'A. cunter il Grischun, han provocà a medem temp la sullevaziun e la dretgira nauscha dal 1794 cunter l'oligarchia "austriaca" dals Salis e Baviers. Anticipond l'invasiun dals Franzos, han truppas austr. occupà il Grischun l'oct. 1798 per segirar ses possess e ses dretgs. Ils Austriacs èn vegnids rebattids il 1799, els han dentant installà a Cuira ils 22-5-1799, suenter ina cunteroffensiva reussida, la Regenza interimala ("austriaca"), presidiada dad Anton von Salis-Soglio, e deportà ils manaders da la partida "franzosa" a Puntina (Deportads). Ils 15 da fan. 1800 è quella fugida a Zernez, alura a Meraun. Il 1803 ha l'Acta da Mediaziun privà l'A. da ses dominis e dretgs en il Grischun. Durant la Sullevaziun tirolaisa dal 1807 ha il Grischun furnì armas da cuntrabanda als rebels dad Andreas Hofer. En il Montafun ed en il Klostertal existiva gia dapi l'entschatta dal 19. tsch. in moviment per l'uniun territoriala cun il Grischun; quel è puspè daventà actual il 1919, cura ch'il Vorarlberg ha votà per l'uniun cun la Svizra (Felix Calonder aveva promovì quella). A l'A. èn vegnids cedids tras l'uschen. Incameraziun (1809) ils possess da las claustras da Müstair e da S. Gliezi/Cuira sco era quels da l'uvestgieu da Cuira, situadas en il Tirol ed en il Vorarlberg, ed ils radund 80'000 catolics èn vegnids incorporads en l'uvestgieu da Brixen. Il Congress da Vienna ha alura accordà il 1815 al chantun Grischun la suveranitad cumplaina entaifer ses territori; en barat ha l'A. survegnì las anteriuras Terras subditas (Vuclina, Buorm e Clavenna), e las parts sin territori austr. èn vegnidas separadas definitivamain da l'uvestgieu da Cuira. Il problem da la Confisca e las intervenziuns diplomaticas en connex cun ils fugitivs politics en il Grischun (Wilhelm Snell, Karl Follen, Karl Völker e.a.) han engrevgià las relaziuns tr. il chantun Grischun e l'A. fin enturn il 1840. La Const. fed. dal 1848 ha terminà l'autonomia (parziala) dal Grischun en fatgs da politica exteriura. Il 1868 èn vegnids fixads ils cunfins tr. l'Engiadina Bassa e Finstermünz en l' A. ed il 1902 quels cun il Paznaun.

Relaziuns militaras

En cumparegliaziun cun la Frantscha èn quellas stadas marginalas. Fin en il 18. tsch. ha l'A. recrutà mo ina giada schuldada en il Grischun: vers la fin dal 17. tsch. han battì prob. pliras cumpagnias grischunas en il regiment da Bürkli cunter ils Tircs e Franzos. Il 1704 ha ina capitulaziun (contract militar) permess a l'A. da recrutar 800 schuldads, il 1708 anc ulteriurs 800 per il regiment cumandà da Johann Anton Buol von Schauenstein. Il 1735-38 han dus battagliuns battì per l'A. en la Guerra da successiun cunter la Pologna sut il cumond dal colonel e cont Thomas Franz von Schauenstein. Il 1739 han 2'400 Grischuns cumbattì sut il barun Ulrich Buol von Strassberg per Maria Theresia; suenter la relaschada da quels il 1750 n'han ils Austriacs betg pli recrutà schuldads en il Grischun, cun excepziun dals 100 guardians da la Hofburg. A l'A. han servì fin en il 20. tsch., ultra dals surnumnads, tr.a. era il feldmarschal litinent Herkules von Pestalozzi, Arthur von Sprecher e Daniel von Salis-Soglio.

 

Relaziuns economicas


Il transit da martganzia, l'export da laina, muvel u chaschiel e la dependenza da l'import da graun, ris u sal han pretendì relaziuns amicablas u almain supportablas cun l'A. sco pajais vischin ed era cun la curuna da Habsburg-Spagna e cun l'A. sco regents dal ducadi da Milaun avant (lingia spagn.) resp. suenter il 1706 (lingia austr.). Ils Capitulats da Milaun han promovì l'economia grischuna, els han dentant era exponì il Grischun dapi il 17. tsch. a la repressiun politic-economica dals partenaris. D'intgina impurtanza per l'agricultura grischuna èn stads fin a l'Emprima Guerra mundiala ils praders dal Montafun de dal Paznaun (forzas da lavur temporaras), l'hotellaria ha profità dapi il 20. tsch. dal persunal d'hotel da l'A.

Relaziuns culturalas


Il Montafun, il Vnuost ed il Vorarlberg (vischins da cunfin) appartegnan al vegl territori retic-rum. ed han convivì durant 1'000 fin 1'500 onns era culturalmain cun la Rezia grischuna. Els èn - sco il Grischun - stads pertutgads da la germanisaziun tras Gualsers (derivants p.p. dal Grischun) ed Alemans da la regiun dal Lai da Constanza. La lingua rum. ha persistì en il Montafun e Vorarlberg fin viaden il 15. tsch., alura è ella sparida suenter ina lunga fasa da bilinguitad sut pressiun linguistica dals Alemans dal nord e dals Gualsers. En il Vnuost ha il rum. pudì resister fin viaden il 16. e 17. tsch. ed è alura daventà - sco lingua dals Ladins ref. - victima o.t. da la Cuntrarefurma cat.  (Program da Barbusch). Survivì ha il rum. en ils nums da cultira, ma la punt linguistica cun ils Ladins da las Dolomitas è stada interrutta. Dapi il 1386 èn attestads students grischuns a Vienna (univ.), dapi il 1650 a Feldkirch (gimnasi dals gesuits) ed a partir dal 1671 a Puntina (univ.), nua ch'ins ha fundà il 1931 la Cuminanza da perscrutaziun alpina per studegiar ils dialects da tut las regiuns da las Alps ed installà il 1965 in lectorat per rumantsch. Dapi ca. dus decennis s'intensiveschan ils contacts persunals e culturals tr. l'Engiadina Bassa e la Val Müstair cun il Vnuost. A Cuira a la Obere Gasse 41 è domicilià il Consulat onurari austr. per la Svizra.



Litteratura:
O. Stolz, Geschichte des Zollwesens, Verkehrs und Handels in Tirol und Vorarlberg: von den Anfängen bis ins 20. Jahrhundert, 1953; R. Jaufer, Die romanischen Orts- und Flurnamen des Paznauntales, 1970; L. Uffer, Graubünden und Tirol, 1974 (separat da: Beiträge zur Landeskunde Südtirols, 1962); D. Witzig, Die Vorarlberger Frage, 1974; Sprecher/Jenny, Kulturgeschichte; Kaiser, Zuckerbäcker; H. Knoflach, Die rätoromanischen Orts- und Flurnamen im Raume Landeck und im Obergericht, 1989; N. Huhn, Galtür und Ardez, 1999; HbBG; C. Gustin, Beziehungen über die Grenze zwischen Münstertal und Vintschgau, en: Calven 1499-1999, 2000, 247-54; G.A. Plangg, Namenschichten in Vandans (Montafon), en: Annalas, 113/2000, 69-84; P. Zinsli, Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien, 2002 (7.); IG.

Adolf Collenberg

lemma precedents Aur dal CalandaAuto postal lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: