Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Dolf, TumaschDomat lemma sequent

Dolomitas
Regiun da l'Alto Adige (Tirol dal Sid), lad. Dolomites, tal. Dolomiti, tud. Dolomiten, cun div. valladas lad. attribuidas a differentas provinzas e regiuns: la Val Gherdëina (tud. Gröden, tal. Val Gardena), la Val Badia (tud. Gadertal, tal. Val Badia) ed il Mareo appartegnan a la provinza da Bulsaun (Trentino), la Val de Fascia (tud. Fassatal, tal. Val di Fassa) a quella da Trent (medemamain Trentino), Fedom (tud. Buchenstein, tal. Fodom) ed Anpëz (tud. Petsch-Hayden, tal. Cortina d'Ampezzo) a quella da Belluno (Venezia). Tranter las D. ed il Friaul datti anc duas ulteriuras regiuns nua ch'ins discurra ladin, numnadamain il Cadore ed il Comelic. Il 2000 discurrivan anc ca. 30'000 persunas ladin dolomitan.
Las D. èn colonisadas permanentamain dapi il temp da bronz. Ellas appartegnevan oriundamain al Noricum celtic, incorporà l'onn 15 a.C. sco provinza en l'Imperi roman. A partir dal 6. tsch. s.C. èn entrads ils Bajuvars sur il Brenner en la Pusteria e fin a Bulsaun, ed ils Langobards èn penetrads en la Val de Fascia. Enturn l'onn 1000 era l'Alto Adige gia pli u main germanisà. Pli tard ha la politica colonisatorica, pratitgada dals signurs feudals tud., promovì la germanisaziun dal Tirol. Da ca. l'onn 1000 fin il 1818 han tut las vischnancas lad., exceptà quellas d'Anpëz, appartegnì ecclesiasticamain a l'uvestgieu da Brixen. Il tudestg era la lingua uffiziala en tut las dretgiras, cun excepziun da quella d'Anpëz. La noblezza considerava il ladin sco ina "grob welsch Sprache" ch'ha survivì mo en las valladas dolomiticas las pli isoladas. Il dolomitan è vegnì applitgà, sper il talian ed il tudestg, dapi il temp medieval sco lingua ecclesiastica. Suenter il Concil da Trent (1563) è sa furmà in clerus ladin. Il 1856 han ins duvrà per l'emprima giada la noziun "naziun ladina", ed il 1873 ha tr.a. Graziadio Isaia Ascoli scuvert il ladin per la scienza («Saggi ladini»). Il 1918 han ils Ladins pretendì, senza success, ils dretgs d'autonomia e d'appartegnientscha a l'Austria. Suenter l'Emprima Guerra mundiala han els revenditgà repetidamain lur autonomia etnica e linguistica. Era il sustegn moral da la Rumantschia n'ha gì nagin effect. Il 1919 è il Tirol dal Sid vegnì attribuì a l'Italia. Sut Mussolini furiava l'Irredentissem. En consequenza da las restructuraziuns administrativas è la Ladinia vegnida dividida, il ladin ed il tudestg èn vegnids scumandads. Il naufragi dal faschissem ha preservà ils Ladins da la deportaziun definitiva. Els èn dentant restads incorporads a l'Italia, e lur regiun è restada dividida. Il 1946 ha pretendì il moviment politic Zent Ladina Dolomites la renconuschientscha uffiziala dal ladin dolomitan. En l'emprim statut d'autonomia dal 1948 èn ils Ladins da las vals Badia e Gherdëina quasi vegnids ignorads. Pir en il segund statut, stipulà il 1972 per la provinza da Bulsaun, han els finalmain obtegnì ina renconuschientscha acceptabla, ma anc adina insuffizienta. Ils sforzs d'autonomia interprendids da vart dals Ladins d'Anpëz e da Fedom èn stads invans. Ils Fascians finalmain han stuì cumbatter ditg per obtegnair il 1977 in agen district, e la lescha che prevesa in tractament egual dals Ladins da la provinza da Bulsaun n'è anc betg vegnida approvada dal stadi talian. En scola ha il dolomitan in status fitg flaivel: l'instrucziun en ladin è garantida sulettamain en las vals Badia e Gherdëina, e quai mo en l'emprima classa da la scola elementara; en la 2.-3. classa da la scola media vegn instruì ladin durant duas uras l'emna. En la Val de Fascia vegn instruì il ladin en scola primara durant in'ura l'emna. A Fedom ed Anpëz na vegn el betg resguardà en scola.
Dapi trent'onns enconuscha il ladin dolomitan ina renaschientscha. Il 1972 èn sa reunidas las differentas valladas ladinas en l'Union Generale di Ladins dla Dolomites che dispona d'in organ uffizial, la «Usc di Ladins». L'Istitut Cultural Ladin Micurà de Rü a San Martin de Tor (Val Badia) serva d'intermediatur tr. ils Rumantschs en Svizra, ils Ladins da las Dolomitas ed ils Furlans. Sco il rumantsch en il Grischun è era il ladin dolomitan fermamain periclità, o.t. tras il turissem e ses effects secundars. Il 1985 han ins pudì festivar il 2000avel anniversari da la Ladinia, la via a la normalitad giuridica e linguistica è dentant anc lunga e crappusa. Il 1993-97 ha prof. Heinrich Schmid da Turitg, il "bab" dal rumantsch grischun, elavurà directivas era per in ladin dolomitan da standard.



Litteratura:
G. Richebuono, Kurzgefasste Geschichte der Dolomitenladiner, 1992; G. Richebuono, Die Ladiner von 1946 bis 1996: Das Streben nach Einheit, en: Ladins Dles Dolomites "Inant Adum", 1996, 63-70; R. Verra, Fünfzig Jahre danach: Was bleibt vom ladinischen Ideal?, en: Ladins Dles Dolomites "Inant Adum", 1996; H. Schmid, Wegleitung für den Aufbau einer gemeinsamen Schriftsprache der Dolomitenladiner, 1998; Südtirol Handbuch, 2000.

Manfred Gross

lemma precedents Dolf, TumaschDomat lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: