Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents VnàVogelsanger, Jakob lemma sequent

Vnuost
Vallada tal. en il Tirol dal Sid, situada en l'intschess superiur da l'Adisch, tal. Val Venosta, tud. Vinschgau. Il V. appartegna a la provinza tal. da Bulsaun; el s'extenda da Naturns al vest da Meraun fin al Pass da Raisch (Planira da Damal) e cunfinescha en sia part superiura cun la Val Müstair e cun l'Engiadina Bassa. 2001 34'260 abitants. Dapi il temp da bronz è attestada ina colonisaziun cuntinuada dal V. En il temp da fier tardiv viveva qua il pievel retic dals Venostes. Sin la collina da Tartsch (Tartscher Bühel) han ins chattà ina corna da tschierv cun in'inscripziun retica. Il davos temp èn vegnidas scuvertas chasas reticas sin la spunda da Ganglegg en vischinanza da Schludern. Fortezzas e chastels da refugi, erigids dals Rets a partir dal 16 a.C., han difficultà als Romans la conquista da la regiun dal V. Malgrà la construcziun da la Via Claudia rom. (ca. l'onn 50 s.C.) sur il Pass da Raisch n'ha la val subì nagina colonisaziun e cultivaziun dal terren pli gronda. Per il temp medieval tempriv discurran ins anc d'ina cuntrada da guaud (silva vinestana). Enturn l'onn 500 furmava il V. ina regiun da cunfin cun la Germania; la val è alura vegnida cristianisada sut in "dux e praeses Raetiarum".
Ina vasta colonisaziun dal V. è succedida tr. il 10. ed il 13. tsch. tras colonisaturs prevalentamain da lingua rum., per gronda part purs libers. La colonisaziun tras glieud da lingua tud. (o.t. Bajuvars) a partir dal 12. tsch. è vegnida promovida surtut da la claustra da Mariamunt. En il temp medieval existivan stretgas relaziuns tr. il V. e Cuira. Gia a l'entsch. dal 8. tsch. ha il preses curretic Victor empustà in crap da marmel dal V. per in monument sepulcral (de Venosta). Ecclesiasticamain ha appartegnì il V. a partir dal temp medieval tempriv a l'uvestgieu da Cuira. Secularmain furmava el en il temp autmedieval, ens. cun l'Engiadina Bassa, in agen contadi. Cura che l'imp. Konrad II ha emprestà il 1027 ils contadis da Bulsaun e dal V. a l'uvestgieu da Trent, èn s'entretschadas las fatschentas secularas ed ecclesiasticas. Cuira è dentant sa fatg valair, sco quai che mussa il cas da Mortér dal 1181, cura che l'uvestg da Trent sco signur territorial ha pudì consecrar la chaplutta dal lieu a s. Vigeli mo cun la permissiun da l'uvestg da Cuira. En il 13. tsch. han ils conts dal Tirol conquistà la suveranitad territoriala sur il contadi dal V. e da l'Engiadina Bassa. A l'intern da quel contadi possedeva dentant l'uvestgieu da Cuira dretgs da bains e glieud dal V., concedids ad el gia l'onn 967 tras l'imp. Otto I. I sa tractava d'in possess considerabel che sa concentrava o.t. sin il V. Superiur. L'uvestg da Cuira laschava exercitar ses dretgs seculars en il V. tras avugads ed auters uffiziants. Sco avugads èn stads activs en il temp medieval tardiv ils signurs de Matsch ch'eran dentant entretschads onns a la lunga en faidas cun ils uvestgs. La glieud da la LCD, ch'appartegneva a l'uvestgieu da Cuira, suttasteva ad ina dretgira episcopala da Cuira domiciliada a Damal. Chau da questa dretgira era in chapitani numnà da l'uvestg cun sedia sin la Fürstenburg a Barbusch. En il 16. tsch. ha la Refurmaziun cuntanschì la part superiura dal V., o.t. Barbusch ch'ha disponì per in temp perfin d'in plevon refurmà. La claustra da Mariamunt ha dentant cumbattì a medem temp la nova cardientscha e la lingua rum., proscritta sco lingua dals refurmads. Il 1592 è sa consolidà il cunfin tr. Tuer e Müstair e cun quai era il cunfin linguistic tr. il Grischun ed il Tirol. Il 1618 è passada la dretgira d'Untercalven, q.v.d. la part dal V. Superiur che appartegneva politicamain anc a l'uvestgieu da Cuira ed a la LCD, al Tirol ed è cun quai ida a perder al Grischun. Dal punct da vista ecclesiastic è l'uvestgieu stà capabel da s'affirmar en il V. fin il 1816, alura è la vallada vegnida suttamessa a la diocesa da Brixen. Dapi l'Emprima Guerra mundiala (Pasch da Saint-Germain) appartegna il V., anc oz prevalentamain da lingua tud., ens. cun il Tirol dal Sid a l'Italia.
Cun l'amplificaziun dal Fuorn (1870) e da l'Umbrail (ca. 1900) ha inizià in augment modest dal traffic da martganzia e da persunas sur il cunfin. A partir dal 19. tsch. èn blers dal V. vegnids sco famegls, fantschellas, praders e pasters en Val Müstair ed en Engiadina. Numerus han alura prendì domicil en questas vals ed èn s'assimilads. A l'entsch. dal 21. tsch. chattan cunfinaris dal V. lur gudogn en l'economia da la Val Müstair. Da l'autra vart han acquistà e cultiveschan actualmain purs da la Val Müstair bains agriculs en il V. Superiur. La barriera linguistica metta tscherts limits a contacts culturals pli stretgs. La reavertura da la viafier Damal-Meraun (2005), realisada cun agid d'interpresas svizras, cuntinuescha ad augmentar la valur dal V. sco regiun  turistica.


Litteratura:
E. Meyer-Marthaler, Untersuchungen zur Verfassungs- und Rechtsgeschichte der Grafschaft Vintschgau im Mittelalter, part 1, 1940; Rampold, Vinschgau; Der Vinschgau und seine Nachbarräume, edì da R. Loose, 1993; J. Riedmann, Tirol-Graubünden, en: Calven 1499-1999, 2000, 11-22.

Martin Bundi

lemma precedents VnàVogelsanger, Jakob lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: