Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Engiadin'Ota, Lais d'Enríquez de Acevedo, Pedro lemma sequent

Engiadina
Vallada autalpina e regiun che s'extenda sin ina lunghezza da passa 80 km dal sparta-auas a Malögia (1815 m) fin al cunfin austr. a Finstermünz (ca. 1000 m). 930 Eniatina, 1239 Engedina, tud. Engadin. 1850 9'375 abit.; 1900 11'712; 1910 16'301; 1950 14'673; 2000 24'593. La stretga da la val a la Punt'Ota en vischinanza da Brail marca il cunfin tr. l'E.'Ota e l'E. Bassa. La plipart da las vischnancas da l'E. sa chattan da la vart nord sulegliva. L'En, che sbucca sco unic flum da la Svizra a Passau (Baviera) en il Danubi, percurra l'entira vallada. Ils pass dal Güglia, da l'Alvra e dal Flüela ed il tunnel dal Veraina collian l'E. cun il nord, ils pass dal Bernina e dal Malögia cun l'Italia dal Nord ed il Pass dal Fuorn cun la Val Müstair ed il Vnuost. Il Samignun, ina val laterala da l'E. situada il pli a l'ost dal Grischun, dispona dapi il 1912 d'ina via da colliaziun cun l'E.

L'Engiadina dal temp neolitic fin l'onn 916

Dal temp neolitic existan mo paucs chats archeologics. A partir dal segund millenni a.C. eran sa domiciliads purs o.t. sin las collinas marcantas e sin las terrassas da l'E., p.ex. a Mottata/Ramosch. Dal temp da bronz mesaun datescha era l'enchaschament da la funtauna da S. Murezzan. Chats a Suotchastè/Ardez ed a Munt Baselgia/Scuol cumprovan ina colonisaziun intensiva da la val durant il temp da bronz tardiv (1200-800 a.C.). A partir dal 6. tsch. a.C. ha la Cultura da Laugen-Melaun fatg plazza a quella da Fritzens-Sanzeno. Per la regiun tr. Zernez e S. Murezzan è attestada l'uschen. Cultura da Breno.
L'onn 15 a.C. è vegnida incorporada l'E. a la provinza rom. Rezia. Roma vuleva controllar ils pass vers la Germania, l'impurtanza dals quals è cumprovada tras numerus chats lung las vias romanas. La rait da transversalas alpinas, construida dals Romans, ha servì a la Rezia fin en il temp medieval tempriv. Suenter il declin da l'Imperi rom. è vegnida integrada l'E., che fascheva part dapi l'onn 300 s.C. a la provinza Raetia prima, en l'Imperi ostrogotic, l'onn 536 en quel francon. Il domini secular ed ecclesiastic era dapi il 7. tsch. en ils mauns dals Zaccons/Victorids. L'onn 805/06 ha dividì Carl il Grond la provinza en ina Rezia Sura ed ina Rezia Sut; l'E. è vegnida attribuida a la Rezia Sura. L'onn 916 è l'E.'Ota passada al ducadi da la Svevia, l'E. Bassa al contadi dal Vnuost. Las duas regiuns èn alura idas fin il 1652 politicamain ed instituziunalmain vias differentas.

L'Engiadin'Ota da l'onn 916 fin il 1652

En il temp autmedieval ha l'uvestg da Cuira pudì augmentar sia influenza en l'E.'Ota grazia a privilegis e donaziuns considerablas. Il 1137 ed il 1139 ha el cumprà ils bains dals conts da Gamertingen tr. la Punt Ota e S. Murezzan ed è daventà qua tras il suveran il pli pussant da la regiun. Il 1367 è l'E.'Ota aderida a la LCD; il possess d'in agen sigil dat perditga d'ina tscherta autonomia administrativa. Profità da quest svilup han o.t. ils Plantas, ministerials episcopals ch'han cuntanschì in'impurtanza politica suenter il 1250. Els eran parentads tras maridaglia cun ils Salis-Samedan che giugavan ina rolla centrala a l'interiur ed exteriur da l'E., e cun quels han els dominà la val fin viaden il 19. tschientaner. En il temp medieval explotava la communitad da Sur Punt Ota(Ob Pontalt) cuminaivlamain las pastgiras, ils guauds e las auas da l'E.'Ota. Singulas culegnas èn s'unidas a vischinadis, p.ex. quellas da Segl e Fex (1477). A partir dal 1526 ha l'E.'Ota cumprà ora ils dretgs episcopals ed il 1538-43 repartì il possess cuminaivel. Las novas vischnancas politicas, daventadas territorialmain omogenas, eran unidas dapi il 1438 en las giurisdicziuns da Sur e Suot Funtauna Merla ed en la dretgira auta d'E.'Ota (unitad administrativa cun il lieu principal Zuoz). Tr. il 1550 ed il 1577 han ellas adoptà la cretta refurmada.


L'Engiadina Bassa da l'onn 916 fin il 1652

Il 1140 è l'E. Bassa passada sco feud als conts von Tirol. Il 1160 ed il 1177 avevan ils nobels von Tarasp regalà a l'uvestg da Cuira lur chastè cun tut ils possess a Guarda, Scuol e Ftan. Tras la cumpra supplementara d'insaquantas chastellanias (tr.a. Ardez-Sassmunt) è quel s'acquistà ina pussanza extraordinaria en la regiun. Ils Habsburgs, dapi il 1363 conts dal Tirol, han dentant impedì l'uvestg d'acquistar la suveranitad territoriala. Il 1367 è l'E. Bassa aderida a la LCD, fundada il medem onn. Il 1464 han ils Habsburgs acquistà il domini da Tarasp (oriundamain en possess dals Matschs) e provocà il 1475 tras lur pretensiuns feudalas la Guerra da las giaglinas (Guerras). La tentativa d'integrar l'E. Bassa e la Val Müstair limitrofa en la chastellania giudiziala da Danuder ha provocà il 1499 la Guerra svabaisa. La soldatesca imperiala ha sblundregià e devastà tut las vischnancas da l'E. Bassa. La victoria dals Grischuns a la Chalavaina il 1499 ha mess ina fin a l'expansiun habsburgais-tirolaisa en l'E. La cunvegna dal 1500 ha fixà il status quo. En il 16. tsch. ha l'E. Bassa pudì viver en tutta pasch en il ravugl da las Trais Lias - abstrahà da la dretgira nauscha e da la Guerra da charnpiertg dal 1565 cunter ils pensiunaris da la Frantscha. Il 1529-53 ha ella adoptà la cretta ref., cun excepziun da Tarasp che appartegneva a l'Austria. Las structuras giudizialas e las cumpetenzas da las duas dretgiras autas d'E. Bassa e da Ramosch-Stalla-Avras èn sa sviluppadas per motivs istorics e geografics en maniera ordvart cumplexa. En il cumbat per la controlla da la Vuclina e dals pass grischuns, cun la quala ils Habsburgs austr. aspiravan a la colliaziun territoriala cun quels da la Spagna-Milaun, han ils Austriacs empruvà d'augmentar lur influenza era en l'E. Bassa ed en il Partenz. Questa tentativa ha culminà en l'invasiun da las truppas d'Alois Baldirun (1621) ed en l'occupaziun da l'E. Bassa (fin il 1629). La tentativa da reintroducir cun agid da la missiun retica dals chaputschins la confessiun cat. n'è betg reussida: las vischnancas èn turnadas immediat a la cretta ref., cun excepziun da Samignun, ina vischnanca da vallada ch'è vegnida germanisada en il 19. tsch. e ch'è ida uschia era linguisticamain in'atgna via. Il 1652 ha l'E. Bassa cumprà ora tut ils dretgs austr. (cun excepziun da Tarasp).

Istorgia cuminaivla a partir dal 17. tschientaner

Las structuras politicas èn puspè sa midadas durant la Helvetica. Dal 1798 fin il 1800 è l'E. stada in champ da battaglias tr. ils Franzos ed ils Austriacs. Cun l'uschen. Recess da la dieta imperiala (tud. Reichsdeputationshauptschluss) dal 1803 è vegnì attribuì il domini austr. da Tarasp a l'E., daventond qua tras ina part dal chantun Grischun. Dapi il 1851 è l'E. dividida en ils districts d'En e da Malögia ed en ils cirquits d'E.'Ota, da Sur- e Suot Tasna e da Ramosch.
Economicamain era l'E., ina regiun tradiziunalmain purila, orientada dapi tuts temps vers l'Italia dal Nord ed il Tirol. Cun l'export da muvel grond e manidel sco era da products agriculs, da laina e da minerals vegnivan finanziads ils imports, p.ex. quels da granezza (o.t. per l'E.'Ota), da vin e da sal. Entirs guauds da l'E. Bassa èn vegnids smers per alimentar las salinas dad Alla en l'Austria e las schmelzras da S-charl. En il 16. tsch è sa derasada ina tscherta bainstanza, grazia o.t. als emigrants temporars, ils Randulins, ch'han profità sco pastiziers a Vaniescha da privilegis considerabels a partir dal 1603. Suenter l'annulaziun dal contract tras Vaniescha (1764) e l'expulsiun (enfin il 1766) èn blers dad els emigrads en autras citads da l'Italia ed en centers da l'Europa dal Nord e da l'Ost.
Fin a la renovaziun da la rait da vias en il 19. tsch. (sur il Güglia e Malögia 1820-40, tras l'E. 1845-72 ed en il Samignun 1907-12) devi mo paucas vias charrablas en il Grischun. L'avertura dal tunnel dal Gottard (1882) ha mess en crisa il traffic da transit sur ils pass grischuns; la perdita dal gudogn accessoric tras il traffic da sauma ed il servetsch da charrotschas postalas è vegnida cumpensada successivamain tras il turissem en svilup dapi il 1850 (auas mineralas, curas termalas, alpinissem) ch'è daventà il factur economic il pli impurtant da l'E.'Ota suenter l'avertura da la lingia da viafer (1903-13). L'Emprima Guerra mundiala ha terminà il temp glorius dals grandhotels, e cun la crisa economica mundiala è ida a perder ina gronda part da las plazzas da lavur en il sectur turistic suenter il 1929. A partir dal 1925 han ins renovà e schlargià la rait da vias per ils autos, ed il 1938 è vegnida construida la plazza aviatica a Samedan, averta a l'entschatta mo per aviuns militars. Il 1914 è vegnì fundà il Parc Naziunal Svizzer en l'E. ed en la Val Müstair. Ils gieus olimpics a S. Murezzan (1928 e 1948) han contribuì a la promoziun dal turissem d'enviern ch'è sa sviluppà surtut a partir dal 1945 grazia a la construcziun da telefericas e runals. L'emprima fasa da svilup da la forza idraulica è ida a fin il 1932. Alura èn ils Engiadinais s'opponids a tut las tentativas d'explotar lur lais (Lais d'Engiadin'Ota). A partir dal 1954 èn vegnids realisads projects da las OE d'Engiadina, tr.a. ils dus gronds mirs da serra da Punt dal Gall e da Livign. Igl exista ina considerabla divergenza economica tr. l'E.'Ota, ina regiun turistica, e l'E. Bassa, ina vallada anc fermamain agricula. Dal tunnel dal Veraina, avert il 1999, sa speran ils ins in svilup economic, o.t. per l'E. Bassa e per la Val Müstair, auters teman las consequenzas imprevisiblas d'in turissem da massa.
En l'E. existan duas variantas scrittas rum.: il puter per l'E.'Ota ed il vallader per l'E. Bassa e la Val Müstair. Il 1560 avevan creà Jachiam Bifrun (puter) ed il 1562 Durich Chiampell (vallader) las duas variantas lad. e fundà qua tras la lingua da scrittira rumantscha. Las stamparias Saluz, Dorta, Gadina e Janett han procurà per ina vita spiertala fitg viva. Emprims gieus sacrals en lingua rum. èn vegnids represchentads en ils onns 1530 tras Gian Travers a Zuoz. A l'entsch. dal 21. tsch. sa chatta il puter en ina situaziun precara (part da la populaziun da lingua rum. en E.'Ota: 2000 12,8%/ML, 30,0%/Lindic), entant ch'il vallader ed il jauer (dialect da la Val Müstair) resistan meglier en lur intschess respectivs (2000 63,1%/ML, 79,2%/Lindic).
   


Litteratura:
H. Conrad, Schriften zur urgeschichtlichen und römischen Besiedlung des Engadins, 1981; H. Hofmann, Unterengadin, 1982; H. Hofmann, Oberengadin, 1983; J. Mathieu, Bauern und Bären, 1987; S. Margadant, Ober- und Unter-Engadin, en: Schweizer Hotel Journal, stad 1993, 34-36; O.P. Clavadetscher, Rätien im Mittelalter, edì dad U. Brunold, L. Deplazes 1994; D. Kessler, Hotels und Dörfer: Oberengadiner Hotellerie und Bevölkerung in der Zwischenkriegszeit, 1997; HbBG; Simmen, Wappen, 298-302; C. Baumann, Engiadina Bassa/Das Unterengadin, 2006.

Ottavio Clavuot

lemma precedents Engiadin'Ota, Lais d'Enríquez de Acevedo, Pedro lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: