Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Lindau, Contract daLisander, Plasch lemma sequent

Lingua rumantscha
Il rumantsch è renconuschì dapi il 1938 sco quarta lingua naz. (sper il tudestg, il franzos ed il talian). En il chantun Grischun triling è el dapi il 1880 lingua uffiziala (sper il tudestg ed il talian).
Il term "rumantsch" vegn duvrà en Svizra per designar la lingua dals Retoromans en il Grischun, ina varietad da lingua rom. (v.d. ina lingua che deriva dal latin) differenziada cleramain da la lingua dals vischins tal. (era Talians grischuns). L'idea defendida da perscrutaders tal. surtut durant l'Emprima Guerra mundiala, tenor la quala il retorumantsch na saja betg in'atgna lingua rom., mabain in dialect alpin lombard, n'è betg inexacta en emprima lingia per motivs linguistics, mabain plitost perquai ch'ella è sa sviluppada sin basa da sia istorgia ad ina lingua autonoma cun ina tradiziun litterara da plirs tschientaners ed ina identitad correspundenta (Irredentissem, Graziadio Isaia Ascoli, Theodor Gartner). Ils manuals da romanistica e las enciclopedias dovran il term "retoroman" savens sco noziun generala per il rum. dal Grischun, il lad. dolomitan ed il friulan - ina posiziun scientifica che na stuess betg vegnir divulgada senza resalvas. Il rum. dal Grischun è ina lingua periferica entaifer la Romania cun blers tratgs caracteristics arcaics. Da l'autra vart è el era influenzà substanzialmain tras il contact cuntinuant dapi il temp medieval cun la vischinanza tudestga.

Derasaziun

En l'emprima mesadad dal 19. tsch. era anc la maioritad da la populaziun grischuna da lingua rum.; il 1860 ha la dumbraziun dal pievel mussà per l'emprima giada ina maioritad da lingua tud. en il chantun Grischun. Las dumbraziuns dal 1990 e 2000 n'han betg pli dumandà suenter la lingua materna, mabain suenter la lingua dominada il meglier d'ina vart e la lingua duvrada il pli savens en tschertas domenas da la vita publica e privata da l'autra vart. Il 1990 han 39'632 persunas (0,6% da la populaziun svizra) inditgà il rumantsch sco lingua dominada il meglier, 66'356 (1,0%) sco lingua utilisada il pli savens en fam., a scola e durant la lavur. L'onn 2000 èn las cifras sa diminuidas a 35'095 (0,5%) resp. a 60'816 (0,8%). A l'intern dal chantun Grischun han inditgà il 1990 29'679 persunas (17%) il rumantsch sco lingua dominada il meglier, 41'092 (23,6%) sco lingua duvrada il pli savens en il mintgadi. Il 2000 eran quai anc 27'038 (14,5%) resp. 40'257 (21,5%).
Dal punct da vista sociolinguistic prevala oz in bilinguissem rum.-tud. generalisà. Tut las persunas creschidas da lingua rum. san era fitg bain tudestg. Tant en il sectur rum. sco era en quel tud. exista ina situaziun da diglossia: ina varietad linguistica elevada applitgada en situaziuns formalas s'oppona ad ina varietad linguistica currenta che prevala en il diever famigliar e quotidian. Da la vart dal tudestg occupan il tudestg da standard (Hochdeutsch) ed il tudestg svizzer questas posiziuns, en rumantsch èn quai tradiziunalmain las linguas da scrittira regiunalas ed ils dialects locals. Ils pledaders rum. èn uschia confruntads cun ina sort diglossia dubla. La nova lingua da scrittira surregiunala, il rumantsch grischun, sviluppada ed implementada dapi il 1982, agiunscha a la situaziun cumplexa in'ulteriura varietad.

Istorgia

La conquista dals territoris alpins tras Drusus e Tiberius l'onn 15 a.C., territoris incorporads pli tard a la provinza rom. Rezia,  po vegnir considerada sco punct inizial da l'istorgia dal rumantsch. Cumbain ch'ins sa mo pauc dal spazi da temp e da las modalitads da la romanisaziun da la Rezia, era la premissa per il svilup linguistic posteriur accumplida tras l'incorporaziun da las Alps en l'Imperi roman. Pauc enconuschentas èn era las relaziuns linguisticas ch'ils Romans han scuntrà en il spazi alpin. Ils Celts indoeuropeics ed ils Rets, che n'eran presumablamain betg indoeuropeics, appartegnevan probablamain a las gruppas etnicas las pli impurtantas en quel intschess. Ils fastizs da quellas linguas preromanas sa manifestan pli tard quasi exclusivamain en la toponomastica rum. (la plipart dals nums da vischnancas èn preromans) ed en il stgazi da pleds dal territori alpin, duvrads per designar cultiras, la fauna e flora e l'economia alpestra.
Il rumantsch sa basa essenzialmain sin il latin che la populaziun indigena ha surpiglià successivamain dals Romans activs en Rezia (schuldads, uffiziants), eventualmain era da Celts romanisads e fugids en il 4. e 5. tsch. dals Germans en las muntognas reticas. Tant sut il domini dals Romans (fin al declin da la Roma occidentala il 476) e dals Ostrogots (per in curt temp fin viaden ils onns 536/37) sco era sut il domini subsequent dals Francs merovingics ha la Rezia giudì ina vasta autonomia politica ch'è stada favuraivla al svilup da la lingua indigena. Era la cristianisaziun, iniziada cun l'incorporaziun da la Rezia a l'Imperi rom. (in uvestg da Cuira, Asinio, è doc. per l'emprima giada il 451), ha contribuì a la furmaziun dal rumantsch. Suenter l'epoca da la romanisaziun surpassava il territori lat. en il spazi alpin per lunsch l'intschess dal rum. dal Grischun odiern. El cumpigliava, ultra dals territoris oz rum., la citad da Cuira e conturns, il Signuradi, la Val dal Rain da Cuira fin al cunfin dal chantun Grischun, il Lai Rivaun, il Glaruna e la cuntrada da Sargans, la Val dal Rain Songagliaisa fin al Lai da Constanza, plinavant il Liechtenstein, il Vorarlberg, parts da la Baviera e dal Tirol sco era il Vnuost che furmava fin il 16. tsch. la punt tr. il rumantsch dal Grischun ed il ladin dolomitan.
Enturn il 800 ha Carl il Grond mess in term a l'autonomia quasi totala da la Currezia, durant la quala la pussanza spirituala e seculara era concentrada solitamain en ina unica fam. (p.ex. en la dinastia dals Zaccons/Victorids) u perfin en ina unica persuna, separond cun la Constituziun da contadi dal 806 las duas domenas. Questa novaziun ha gì grevas consequenzas per ils Rumantschs: il cont era dad ussa davent da lingua tud., ed era sia suita discurriva tudestg. L'orientaziun vers il nord è anc vegnida rinforzada tras l'ulteriura reorganisaziun enturn il 850. En il Contract da Verdun dal 843 è la Rezia vegnida attribuida a l'Imperi francon oriental da Ludwig il Tudestg. A medem temp è l'uvestgieu da Cuira vegnì separà da la provinza ecclesiastica da Milaun ed incorporà a quella da Magonza. Dapi alura e durant il temp medieval è la sedia episcopala a Cuira vegnida occupada quasi exclusivamain da persunas da lingua tudestga. Quests process durant il temp medieval retic èn parzialmain responsabels per la mancanza d'in center cultural rumantsch. Il stan superiur da la citad da Cuira, che fiss stada predestinada per questa rolla, era quasi totalmain germanisà, era sch'il rum. è stà la lingua generalmain currenta fin a l'incendi da la citad il 1464.
Sper questa germanisaziun da l'interiur è sa manifestada gia dapi l'Antica tardiva ina germanisaziun da l'exteriur vers il territori rum.: a partir dals davos decennis dal 5. tsch. èn ils Alemans avanzads successivamain si da la Val dal Rain. L'onomastica mussa en il territori al nord da Cuira ina lunga fasa da bilinguissem ch'è ida a fin pir cun la midada linguistica a favur dal tudestg. In'ulteriura unda da germanisaziun è vegnida dals Gualsers ch'èn sa domiciliads a partir da la fin dal 13. tsch., envidads da signurs feudals, en il Grischun. Tr. il 14. ed il 16. tsch. èn vegnids germanisads Tavau, il Scanvetg ed il Partenz.
En il 15. tsch. prevaleva il rum. en la gronda part da las Trais Lias sco lingua discurrida (cun excepziun da la Val dal Rain al nord da Cuira, da la chapitala Cuira e dals territoris occupads da Gualsers). En il diever scrit ha il tudestg remplazzà il latin sco lingua uffiziala ed administrativa. En l'Engiadin'Ota ed en las vals dal sid da lingua tal. è la lingua notariala restada il latin fin viaden il temp modern.
La tradiziun scritta rum. ha sias ragischs gia en ils emprims dus decennis dal 16. tsch.: ina lescha penala per l'Engiadina Bassa («Stattütt e trastütt da queus d'Engadinna d'suott»), relaschada il 1519 a basa d'ina versiun rum. dal 1508 (sparida), ed in contract statutar («Contrat da l'an 1519»), stipulà tranter l'imp. Maximilian, il cont dal Tirol e l'uv. Paul Ziegler da Cuira. En connex cun la Refurmaziun e la Cuntrarefurma cat. durant il 16. e 17. tsch. è naschida ina respectabla litteratura rumantscha, rendend percepibel ils cumenzaments d'ina tradiziun litterara, l'emprim en l'Engiadina (Gian Travers, Jachiam Bifrun, Durich Chiampell), pli tard en Sutselva (Daniel Bonifaci) ed en Surselva (Steffan Gabriel). Il fatg che questa tradiziun è sa dividida da bell'entschatta en ina varianta putera, valladra, suts. e surs. (il surmiran è vegnì codifitgà pir pli tard) è d'attribuir d'ina vart als cuntrasts confessiunals, da l'autra vart a la mancanza d'in center cuminaivel en il territori rum., quai che declera era la stgarsezza da perditgas scrittas rum. per il temp medieval.
Cumbain che las Trais Lias (a partir dal 1794) ed alura il chantun Grischun (a partir dal 1803) han apprezià uffizialmain il princip da la trilinguitad, ha il rumantsch pers successivamain prestige sco lingua scritta. En il diever oral han il turissem e l'industrialisaziun inizià en il 19. tsch. l'erosiun linguistica che perdura fin il di dad oz. En reacziun han intellectuals e scripturs cumenzà a render attent ils Rumantschs a la periclitaziun da lur lingua e cultura.
En ils onns 1830-40 èn cumparids ils emprims cudeschs da scola en lingua rumantscha. Vers la fin dal 19. tsch. ed a l'entsch. dal 20. tsch. èn vegnidas fundadas div. societads linguisticas e culturalas ch'èn sa deditgadas a la tgira dal rumantsch: il 1885 la Societad Retorumantscha ch'edescha las «Annalas» ed il «Dicziunari Rumantsch Grischun», il 1896 la Romania (oz Surselva Romontscha) per la part cat. da la Val dal Rain, il 1904 l'Uniun dals Grischs per l'Engiadina (cun Bravuogn e Filisur) e la Val Müstair, ed il 1919 la Lia Rumantscha sco organisaziun da tetg da tut las uniuns rum. regiunalas, surregiunalas ed extraterritorialas.

Dialects e linguas scrittas a l'entschatta dal 21. tschientaner

 
Il rumantsch dal Grischun sa divida en tschintg intschess dialectals cun mintgamai in'atgna lingua da scrittira che cuvra ils dialects locals savens fitg divergents. Questas tschintg unitads vegnan numnadas per ordinari "idioms". Dal vest a l'ost èn quai: il sursilvan en Surselva (Val dal Rain Anteriur e Lumnezia), il sutsilvan en parts da l'intschess dal Rain Posteriur (Schons, Tumleastga), il surmiran en la Val d'Alvra (Sutses) ed en Surses, ils idioms ladins puter en l'Engiadin'Ota e vallader en l'Engiadina Bassa (cun il jauer discurrì en la Val Müstair).
Las differenzas linguisticas tr. ils territoris dialectals sin il champ fonetic, grammatical e lexical èn remartgablas. Ina chapientscha vicendaivla tr. ina persuna da la Val Müstair ed in Sursilvan n'è betg dada immediat. Dialectologicamain exista en l'entir territori in continuum differenzià, en il qual territoris parzials vischins, per part dentant era separads, èn colliads tras tratgs cuminaivels. Il sursilvan, che mussa numerus tratgs linguistics arcaics, è influenzà da l'autra vart spezialmain ferm dal tudestg. L'Engiadina - e per part era il Surmeir - èn marcads pli ferm tras la vischinanza taliana. Il rumantsch grischun, la lingua da scrittira unifitgada concepida il 1982 dal romanist Heinrich Schmid e sviluppada dapi alura cuntinuadamain, serva dapi il 1997 a la Confed. ed al chantun Grischun da lingua uffiziala per la communicaziun surregiunala cun ils Rumantschs. Il princip da maioritad, la simplificaziun dal sistem linguistic e la chapientscha generala èn stads ils criteris decisivs per la creaziun dal rumantsch grischun. Quests princips han dentant chaschunà l'eliminaziun da numerus tratgs dialectalmain marcants, uschia p.ex. dals suns lad. ü ed ö (lad. ün, rg in; lad. ögl, rg egl) u da las alternanzas surs. dal tip iev/ov (rg ov/ovs). En l'ortografia han ins empruvà da mantegnair il pli bler pussaivel dal maletg usità. Dalonder il cumpromiss: ch (scripziun da l'Engiadina) a l'entschatta dal pled (chasa, chaval), tg (scripziun da la Surselva e dal Grischun Central) a l'intern ed a la fin dal pled (spetgar, notg).
La stad 2003 ha il Cussegl grond dal Chantun decidì d'edir a partir dal 2005 meds d'instrucziun mo pli en rumantsch grischun. Cun quai han ins definì il curs per introducir la nova lingua da standard sco suletta varianta scritta rum. en las scolas, quai ch'ha chaschunà per part reacziuns vehementas. Entant han trais gruppas da vischnancas da piunier (vischn. da la Val Müstair, dal Surmeir e da la Foppa en Surselva) introducì il rumantsch grischun sco lingua d'instrucziun.
 


Litteratura:
A. Decurtins, Il lungatg romontsch, en: Romanica Raetica 9, 1993, 9-27; R. Liver, Rätoromanisch: eine Einführung in das Bündnerromanische, 1999 (cun bibliogr.); A. Decurtins, Gedanken zum Thema «Das Engadin und seine (literarische) Schrifttradition», en: BM, 2004, 51-61; M. Gross e.a., Rumantsch. Facts & Figures, 2004²; J.-J. Furer, La situaziun actuala dal rumantsch, 2005; R. Coray, Von der Mumma Romontscha zum Retortenbaby Rumantsch Grischun, 2008; M. Grünert e.a., Das Funktionieren der Dreisprachigkeit im Kanton Graubünden, 2008.

Ricarda Liver

lemma precedents Lindau, Contract daLisander, Plasch lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: