e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Chapitel catedral da Cuira Chasa Paterna  Chasa da purs La chasa da purs furma l'edifizi central dal bain puril cun ses edifizis economics. Ens. cun la curt circumdada d'in mir u d'ina saiv e cun las parts cultivadas en la champagna ed en il guaud resulta in'unitad economica tenor dretg. Ils differents materials da construcziun a disposiziun al lieu han influenzà il stil architectonic. Disposiziuns giuridicas (dretg d'ierta, dretg da construcziun, dretg communal), ma era influenzas culturalas sco la religiun, il status social u las tradiziuns sa manifestan en la construcziun ed en la parita da la chasa da purs. La chasa e la stalla eran savens separadas ina da l'autra e construidas cun travs (Surselva, Partenz, Valragn). Per quai che reguarda il stil architectonic e la repartiziun da las localitads n'è la construcziun cun travs alpina betg sa midada essenzialmain dapi la fin dal 12. tsch. fin viaden la segunda mesadad dal 19. tschientaner. Las cuschinas disponivan oriundamain da fuainas avertas senza chamin. En la champagna èn ellas vegnidas equipadas en general pir tard cun chamins (17. tsch., en regiuns pli paupras perfin pir en la segunda mesadad dal 19. tsch.), e las fuainas avertas èn vegnidas remplazzadas cun plattas serradas. La stiva stgaudada cun ina pigna (il pli giuven element) cumpara quasi en tut las chasas da purs al nord da las Alps ed en las vals alpinas internas (svilup terminà p.ex. en l'Engiadina gia avant il 1500). Il pli tard a partir dal 14. tsch. vegniva stgaudà - tut tenor la regiun - cun la pigna da crappa rutta cuvrida d'arschiglia, cun la pigna-scalegl u cun la pigna da maiolica. En il 17. tsch., suenter las devastaziuns en consequenza dals Scumbigls grischuns, han ins reconstruì las chasas da purs engiadinaisas solitamain en crap, per part cun travs miradas en. Caracteristic per quellas "chasas engiadinaisas" è la construcziun massiva en crap cun paraids ornadas (sgrafits, pseudosgrafits, inscripziuns e grisaglias) e cun fanestrinas a dratguir. Quest tip è derasà era en regiuns cunfinantas: en la Val Müstair, il Samignun, la Bergiaglia, la Val d'Alvra ed en Surses, nua ch'ellas vegnan accumpagnadas da chasas da crap e da lain d'autra provegnientscha. En la chasa da purs engiadinaisa multifuncziunala permetteva il suler (in lartg passadi) da passar cun chargias fain tras la part abitada en il bargun (clavà) annex. Il suler dat access a la stiva, a la chadafieu ed a la chaminada. Las stallas, il tschaler ed il ladimer sa chattan al plaun sutterran. Influenzas dal sid sa manifestan en las regiuns da transit, p.ex. en la Tumleastga ed en la Val Schons e natiralmain en las valladas tal. dal Grischun. In agen tip da "chasa gualsra" n'exista betg: tut ils elements vegnivan applitgads en il Grischun gia avant l'immigraziun dals Gualsers. Archiv: IDRG, doc. fotogr. 1945-50. Litteratura: A. Maissen, Inschriften, Ornamentik und Meister des Bauernhauses in der Surselva [...], 1949; DRG 3, 408-24; C. Simonett, Die Bauernhäuser des Kantons Graubünden, 2 ts, 1965-68 (1983-87²); C. Wieser, Hundert Jahre Hausforschung in Graubünden, en: JHGG, 1985, 185-233; G. Jenny, Bauernhäuser zwischen Walser- und Engadinerstil, en: TG, 1995, nr 1, 27-32; D. Giovanoli, Alpschermen und Maiensässe in Graubünden, 2004². Adolf Collenberg  Chapitel catedral da Cuira Chasa Paterna  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: