Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Toutsch, BonaventuraTrais Lias lemma sequent

Traffic e transit
Las muntognas separan e collian. La survivenza en las Alps, pia era en il "pajais da las 150 vals", il Grischun, è stada pussaivla da tuts temps sulettamain grazia ad in barat intensiv tr. ils abitants sco era tras la participaziun al commerzi cun l'exteriur.

Temp preistoric e temp roman


La frequentaziun dals pass alpins (Vias e pass) è attestada tras chats archeol. gia per il temp preistoric. A l'entschatta han prob. chatschaders e pasturs dal temp neolitic laschà enavos utensils da silex sin las plazzas da chauma al Pass dal Fuorn (Ova Spin), al Lunghin (Malögia) u al Pian dei cavalli al Spleia e perfin en la Val d'Avras. En il temp da bronz dattan alura products importads p.ex. da l'Italia (cheramica) u da la Mar da l'Ost (ambra) perditga da l'existenza d'in traffic da commerzi alpin sur il Pass dal Güglia. Era la ruta ost-vest tras l'Engiadina è cumprovada cleramain tras lieus da chat da Scuol (Munt) fin a S. Murezzan (enchaschament da la funtauna). La producziun da metal, attestada tr.a. a Suagnign (Padnal), ha prob. contribuì a quest commerzi. La migraziun dal sid, da l'ost e dal nord ha provocà la successiun da las differentas culturas en il Grischun. Barras dal temp da fier e furmas da cular, scuvertas al Güglia ed al Spleia, èn indizis per in tal traffic e commerzi sur ils pass. Da quels dattan perditga era chats da munaidas sco drachmas d'argient da Marsiglia e denars da la Republica rom. (2./1. tsch. a.C.), ma era vaschs d'arschiglia cun gravuras da l'intschess bavarais u da l'Austria Inferiura che servivan da recipients da sal. En egl dattan era ils objects agiuntads a fossas en il Mesauc che tradeschan ina gronda bainstanza cuntanschida tras il commerzi sur ils pass. A moda pli concreta sa preschentan las vias da colliaziun construidas durant il temp roman. Cun la conquista da las Alps tras ils figliasters dad Augustus l'onn 15 a. C. n'han ils Romans betg mo pudì controllar ils pass alpins ed impedir invasiuns da rapina tras ils Rets, mabain era meglierar las colliaziuns cun ils territoris al nord da las Alps. Chartas geogr. dattan perditga da staziuns a las rutas nord-sid che divergiavan mo pauc da las posteriuras vias postalas rom. lung las axas principalas dal Güglia/Set e dal Spleia/S. Bernardin. A l'entschatta da l'occupaziun rom. avevan quests pass in'impurtanza plitost economica che strategica. Infurmaziuns davart affars stradals e transports èn però raras e indirectas. La «mutatio» e la «mansio» da Riom dattan dentant ina bun'invista en il traffic sur ils pass. Tenor quellas existivan a distanzas regularas sustas e stallas per ils chavals dals commerziants e lur martganzia. A Riom procuravan ina chasa da bogns cuvernada cun in tetg da tievlas e munida d'in stgaudament cun aria chauda per il bainstar dals commerziants e viturins. Tenor las ruderas da chars en il grip, scuvertas d'Armon Planta, era la ruta sur il Güglia/Set adattada per chars d'in ischigl. Ils chats dal temp rom. dattan perditga dal viv commerzi da transit cun cheramica, artitgels da metal e da vaider sco era cun mangiativas e vin da l'Africa dal Nord e da la Spagna fin en Grezia, en il Balcan ed en la Frantscha dal Nord. Ils rols dals cumets da chaval sfundrads en il Lago d'Osso a S. Bernardin sco dun votiv mussan ch'il traffic da commerzi era d'impurtanza er en quella regiun. Uschia han ins chattà a Cuira ed utrò maletgs da paraid u statuettas da Mercur, il dieu dal commerzi. Vers la fin da l'Imperi rom. han ils pass grischuns gudagnà impurtanza strategica en il cumbat da defensiun cunter las invasiuns germanas. Fin viaden il 5. e l'entsch. dal 6. tsch. vegniva però anc importà vaschella da l'Africa e da l'Italia.

Temp curretic


Las relaziuns cun l'Italia èn sa mantegnidas era sut il domini ostrogotic. En ils onns 553-54 han traversà prob. armadas franconas ed alemannas ils pass grischuns sin lur viadi en l'Italia. Il medem è sa repetì en ils onns 580 cunter ils Lumbards. Sut il domini da l'uvestg da Cuira eran la protecziun da las vias ed ils fatgs da duana chaussa da l'uvestg. Sut ils Carolings existiva la via roiala da Briganza a Cuira e sur il Güglia a Clavenna sco era la via d'Engiadina che manava sur S-charl ed il Pass da Costainas u sur il Pass dal Fuorn a Müstair ed en il Vnuost. Omaduas vias disponivan en distanzas regularas da sustas e stallas. Ultra da quai existivan duanas a Zezras, a Cuira ed en Bergiaglia. Ils chats da fossas da derivanza estra èn francons-alemans per il 6. tsch. ed italics-langobards per il 7. tschientaner. La tariffa da dazi a Riva menziunava mo sclavs e chavals. Tuttina dattan chats sparpagliads e stgazis da munaida sco quel da Glion (790-794), ma era tavernas ed albierts dapi il 9. tsch. perditga da la persistenza dal traffic sur ils pass grischuns. Era ils lavuratoris per batter munaida, installads a la fin dal 8. tsch. a Cuira, cumprovan relaziuns economicas intensivas cun l'Italia. L'ospizi da S. Peder sin il Set è attestà dapi il 8. tsch., e sin il Lucmagn sco era sin il Monte Ucello (S. Bernardin/Vogelberg) existivan baselgias ed albierts dapi il temp autmedieval. Pir en il decurs dal 9. tsch. è  il Grischun s'orientà vers il nord tras l'integraziun pli ferma en l'Imperi francon. En il temp autmedieval èn alura cumparidas adina pli savens funtaunas scrittas davart il traffic sur ils pass alpins. I sa tractava ussa consequentamain da sendas da sauma che basegnavan damain mantegniment e che pudevan vegnir tegnidas avertas facilmain era l'enviern. Las chavorgias a las sortidas da las vals vegnivan sviadas savens sur rutas autsituadas. Las raits da vias d'aua al nord ed al sid rendevan ils curts pass grischuns attractivs per il commerzi cun l'exteriur. En quest sistem da traffic avevan era las claustras lur plazza. Faveras p.ex. n'era betg mo situada a la ruta dal Cunclas che manava dal Lai Rivaun en la Tumleastga ed en Surselva, ma controllava era l'ospizi en vischinanza da la baselgia da pelegrinadi da S. Gaudenzio/Casaccia al pe dals pass dal Set e dal Malögia. Era las claustras da Curvalda, Müstair, Cazas e Mustér sa chattavan vias da transit impurtantas. Ils tipics sanctuaris cun ospizis sin ils pass survegnivan regals generus. S. Peder sin il Set (9.-16. tsch.) p.ex. derivava d'in sanctuari da pass rom., entant che S. Cassian a Lantsch ha dus edifizis predecessurs dal temp medieval tempriv. Il cumplex erigì en il 14. tsch. sin il Lucmagn cumpigliava sper las stallas ed ils locals da deposit ina fravgia. Dal traffic sur ils pass vivevan per gronda part era Maiavilla, Farschno, Glion, Plür e Gluorn. Dal traffic da transit evidentamain puspè lucrativ han empruvà da profitar chastels sco Strassberg, Castelmur e Giuvaulta che disponivan dad albierts per viagiaturs. Il dretg dals signurs da disponer d'ina duana ed escorta era decisiv per l'organisaziun dal traffic da transit. Il signur d'ina duana incassava ina taxa da via ed aveva da procurar per il dretg da transit e per la segirtad. La ruta dal Set suttasteva al domini episcopal ed era la pli impurtanta durant il temp autmedieval; ella deviava il traffic tr. Briganza-Cuira resp. Turitg-Cuira e Clavenna-Milaun ubain sur il Güglia/Bernina en Vuclina ubain sur il Pass dal Fuorn en il Vnuost. Ils lieus da duana episcopals sa chattavan a Riva, Cuira, Visavraun e Clavenna. Corporaziuns da sauma na devi betg mo là, mabain era a Lantsch, Tinizong e Beiva. Ils commerziants che transportavan sezs lur rauba pajavan a Visavraun l'uschen. furlait, ina taxa al mantegniment da la via da pass. Ils chastellans sco ils Ruchenbergs, ch'han vulì profitar il 1339 dal traffic da transit, èn vegnids sfurzads da l'uvestg da desister da lur plan. En cumparegliaziun cun il Brenner u il Grond S. Bernard pudess il traffic da transit esser stà plitost modest en il Grischun. En il temp medieval tardiv è tuttina sa sviluppà il traffic da transit ch'ha rinforzà ils ports (corporaziuns da transport) lung la Via Sura (Set e Güglia/Malögia) e la Via Sut (Spleia/S. Bernardin). Ils ports eran vairamain corporaziuns da viturins ch'avevan il monopol da spediziun lung las duas transversalas principalas. Els incassavan las taxas da via ed organisavan il transport en roda. Essend ch'ils commembers dals ports exercitavan il transport da martganzia quasi exclusivamain sper l'agricultura, pudevi capitar che la rauba restava bloccada en in port per pliras emnas durant ils mais da stad, perquai ch'ils viturins eran a far cun fain u perquai che las manadiras ed ils animals da sauma eran ad alp. Ils commerziants pudevan però era spedir lur martganzia en via directa (tud. Strackfuhr) cun berniers spez. e pajavan persuenter in furlait. Ils spediturs a Cuira ed a Clavenna emettevan brevs da martganzia, veritabels contracts da transport che determinavan las rutas, ils custs ed il gener da transport sco era la sort e la quantitad da la rauba. Sper il transport cun chars, schlieusas e chavals da sauma vegniva pratitgada sin il Rain era la flottaziun. Dal 15. tsch. datescha l'emprim doc. davart quest transport modest sin l'aua a Rheineck, effectuà da flottaders da Rehanau, Favugn u Cuira.
En il conflict tr. l'uvestg da Cuira, il signur feudal il pli pussant, e ses concurrents, èn las vias da pass stadas funtaunas d'entrada da grond'impurtanza. Uschia n'ha l'uvestg da Cuira betg mo cuntanschì il 1359 in mandat imperial che ordinava a las citads imperialas il diever exclusiv dal Pass dal Set; als conts de Werdenberg-Sargans sco signurs territorials en il Valragn èsi schizunt vegnì scumandà expressamain dad amplifitgar la ruta dal Spleia. Il tschancun da via da Tusaun en il Schons (Viamala) è tuttina vegnì renovà il 1473. Sper ils conts de Werdenberg eran gia entradas en scena da quel temp las vischnancas (autonomas) en la val ch'eran s'organisadas sco ports. Il 1489 han las Trais Lias determinà en ina disposiziun il gener da rauba da transportar en roda resp. sin via directa. Ils commerziants pudevan era tscherner libramain il pass ch'els vulevan utilisar.

Temp da la Republica


A partir dal temp medieval tardiv èn ils dretgs suverans ids successivamain, ens. cun las taxas da vias e punts ed ils dazis, dals signurs feudals als ports e finalmain a las Trais Lias. Quellas han alura empruvà dad ordinar las numerusas regulaziuns localas e da promover il transit da martganzia sco funtauna d'entrada secundara. Ellas han fatg quai cun impuls finanzials als commerziants e pir pli tard era cun meglierar las cundiziuns sin via. Da las facturas da dazis ed affittaziuns da sustas a Cuira resorta ch'il transit da martganzia era vegnì extendì fermamain en il 16. tschientaner. Enturn il 1600 han utilisà var 14'000 saumaris ils pass. Las glistas alfabeticas da las taxas cun lur radund 200 indicaziuns dattan in'impressiun da la diversitad da la rauba. Da l'Italia vegniva spedida surtut martganzia da luxus e fritga, ma era saida nunelavurada e mangola en ils centers d'elavuraziun dal nord e sin las fieras en l'Imperi german. En direcziun cuntraria vegnivan transportadas materias primas e da tuttas sorts products mezfinids (rauba da metal, taila da glin, mel, fols e pels). La Guerra da trent'onns (1618-48) ha mess ina fin a questa fluriziun economica. Enturn il 1650 importava il transit anc var 4'500 saumaris. Ultra da quest traffic da transit suttamess a la taglia (e perquai registrà) devi anc ina giada tanta rauba, sco vin, ris u granezza da paun che vegniva spedida dapersai. Il graun pudeva vegnir transportà, tut tenor la racolta u la situaziun politica, da la Lumbardia en l'Imperi german u da la Svevia en l'Italia. Il vin percunter gieva exclusivamain dal sid al nord ed era previs per gronda part per il consum en il Grischun. A quest volum da transit s'agiuntava l'entir import ed export da mangiativas e muvel ch'ils pajais duvravan e producivan sezs. Essend che las mangiativas n'eran però betg suttamessas a la taglia, existan stimaziuns realisticas pir dapi la fin dal 18. tschientaner. Tenor quellas han las Trais Lias exportà var 14'000 arments e millis nursas e chauras sco era passa 100 t products da purments sco chaschiel e paintg. Quel export cuntrastava cun in import da ca. 18'000 saumaris da granezza e da radund 12'000 saumaris da sal. Sper il transit da martganzia ed il traffic nord-sid sur ils pass a las transversalas principalas na dastgan ins però betg emblidar il stgomi da martganzia local e regiunal. Era sche quel na po betg vegnir quantifitgà, è el stà fitg impurtant per il provediment dal pajais. Entant ch'il Pass dal Fuorn, la via d'Engiadina sco era la lingia Bernina-Alvra ed il Lucmagn servivan a guntgir il grond traffic da transit, garantivan il Flüela, il Cuolm Calandari ed il Cuolm Val (omadus vers il Valragn) en il temp modern o.t. la colliaziun regiunala. En ils 150 onns da pasch suenter il 1639 è la quantitad da martganzia da transit s'augmentada mo plaun a plaun, savens impedida tras mesiras da bloccada en las guerras tr. ils Habsburgs e la Frantscha. Da quel temp han dieschmillis schuldads traversà en omaduas direcziuns ils pass grischuns. Quai era savens reglà contractualmain e na muntava perquai betg mo privels e donns, mabain era daners e gudogn. Pir l'amplificaziun da la Via imperiala sur il Pass S. Gliezi a Cuira (1786) ha effectuà in augment considerabel dal traffic da martganzia.

19.-20. tschientaner


L'avertura da las vias commerzialas per char e chaval en ils onns 1818-40 (Spleia, S. Bernardin, Güglia/Malögia) sco era la dismessa dal ports ha finalmain effectuà in svilup dal transit da rauba. Quel ha però chalà en maniera abrupta cun l'avertura da la viafier dal Brenner (1867) per stalivar dal tuttafatg il 1882 cun l'avertura dal tunnel dal Gottard.
L'amplificaziun da las vias da colliaziun ha avert tut las vals lateralas fin la fin dal tschientaner, permettend qua tras il svilup dal turissem da cura. Quest traffic turistic, repartì sin tut il pajais, è daventà in substitut absolut dal transit da martganzia. Las charrotschas da posta fed. han transportà sulettamain il fan. e l'avust 1871 60-70'000 passagiers en il Grischun. Cuira era collià il 1858 cun il sistem da viafier svizzer, e cun la construcziun da la Viafier retica tr. il 1889 ed il 1914 è il Grischun vegnì collià en pauc temp cun il Vallais (Viafier Furca-Alpsu) e cun las viafiers statalas tal. (Viafier dal Bernina). Cun quai era il svilup dal traffic terminà per il mument, perquai ch'il Cussegl grond ha relaschà il 1900 in scumond gen. da l'automobil. Ils automobilists stuevan laschar metter a Maiavilla ed en auters lieus d'entrada en il Grischun chavals davant lur vehichels. Pir suenter ch'il traffic d'autos privats è vegnì admess il 1925, è la via puspè daventada impurtanta per il transit alpin, era sch'igl eran immatriculads pir bundant 1'000 vehichels a motor en il Grischun sez fin il 1930. A partir dals onns 1960 è il traffic s'augmentà considerablamain tras la motorisaziun gen. (2009 passa 140'917) e cun l'access al sistem da las vias naz. che porscha dapi il 1967 cun il tunnel dal S. Bernardin ina colliaziun nord-sid sperta e segira l'enviern (A 13). Ultra da quai ha il svilup simultan dal turissem d'enviern causà in ulteriur augment dal traffic stradal a l'intern dal Grischun sco era dal traffic da cunfin. Era la conjunctura auta en la construcziun da vias ed abitaziuns secundaras ha contribuì sia part a l'augment dal traffic d'autos. Pir il 1999 han ins pudì dar cuntrapaisa a questa tendenza cun l'avertura dal tunnel dal Veraina da la Viafier retica en il senn d'in stradun rudlant da Claustra a Lavin en l'Engiadina Bassa.
Per il traffic aviatic existan però anc plans da schlargiar la plazza d'aviatica da Samedan. L'augment permanent da las telefericas (2009 564 implants) e l'extensiun dals territoris da skis è arrivà als cunfins da la rentabilitad e chatta per raschuns da la protecziun da la cuntrada era resistenza politica. Il transit da martganzia è puspè sa spustà per grond part sin la via en consequenza dal schlargiament da la rait da las vias naziunalas. Qua tras è era il Grischun daventà puspè in pajais da transit per il traffic da martganzia internaziunal. La ruta dal S. Bernardin ha en quel connex ina funcziun da distgargia per il Gottard ed il Brenner che vegn senza dubi anc a sa rinforzar cun l'annulaziun da la limita da 28 t e cun la cunvegna davart il traffic cun l'Uniun Europeica (UE). In sguard en la statistica dal traffic stradal mussa ch'il traffic da di en media importava sin la ruta dal Güglia il 1928-29 mo 80 vehichels a motor, il 1960 però 1'003 e dapi alura quasi trais giadas dapli. Sin la via naz. A13 èn circulads il dec. 1967 (mais d'avertura) passa 47'000 autos tras il tunnel dal S. Bernardin, 30 onns pli tard passa 100'000 il dec., e passa 2 miu. durant l'entir onn. En il cas dals camiuns è resultà in augment da passa 75'000 tr. il 1993 ed il 1999, cun valurs maximalas da fin 643 camiuns l'ura. L'Iniziativa da las Alps, approvada dal pievel svizzer il 1992, pretenda per motivs da protecziun da la cuntrada sco era da la reducziun da la polluziun da l'aria e da las immissiuns da canera il spustament dal traffic da martganzia tras las Alps sin la viafier. Quai emprovan ins da cuntanscher cun ina taxa da transit stradal e cun ina taxa sin il traffic da camiuns pesants. Essend che quai na tanscha betg, vegnan accordadas subvenziuns massivas per reducir las tariffas per il transport da camiuns a cramados. Il transit da martganzia, che aveva garantì durant tschientaners als abitants da las muntognas - sper l'agricultura pauc lucrativa - in'existenza ed a lur stadi dapli influenza ed entradas supplementaras grazia a la situaziun strategica dals pass, vegn resentì a l'entsch. dal 21. tsch. pli e pli sco burdi nuschaivel a l'uman ed a l'ambient. Ins po traversar actualmain il Grischun en gnanc duas uras. Entant che l'Austria e la Spagna-Milaun avevan pudì sfurzar antruras il Grischun a cunvegnientschas per il passadi da truppas tras il pajais, pretenda oz ina cunvegna bilaterala cun l'UE il dretg da transit per camiuns da 40 t. Uschia sa chattan ils pass alpins grischuns anc adina en in champ da tensiun tr. interess internaz. ed ils quitads da la populaziun lung las transversalas. Da l'autra vart ha l'avertura dals centers da cura cun viafiers e vias, construidas en il 19. e 20. tsch., pir pussibilità il turissem e garantì qua tras la survivenza da bleras vischnancas muntagnardas. L'extensiun permanenta da la rait da vias e viafiers ha però era promovì il turissem dal di contestà che chaschuna, o.t. durant l'emprima perioda d'enviern, problems da traffic supplementars.





Litteratura:
HbBG 1-3.

Max Hilfiker

lemma precedents Toutsch, BonaventuraTrais Lias lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: