Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Sandri, ClaraSansch Sura lemma sequent

Sanitad
Il term sanitad designescha la totalitad da las normas e da las valurs, da la pratica vivida e da las persunas pertutgadas (tractantas e tractadas) en connex cun la sanadad corporala e psichica resp. cun malsognas. Quest artitgel metta l'accent sin ils process e las instituziuns perceptiblas.
Las enconuschientschas da la sanitad en la Rezia medievala èn marginalas. Lung ils pass trategnevan l'uvestgieu da Cuira e las claustras ospizis (numnads era xenodochis) per l'alloschament dad esters trapassants, paupers e malsauns. Per l'alimentaziun da quels procuravan era diaconias. Questas duas instituziuns stattan a l'origin dals ospitals. Il provediment medicinal era en il temp medieval essenzialmain en ils mauns da spirituals, barbiers e barbiers chirurgs (tud. Bader), entant che l'assistenza al part vegniva garantida da spendreras (dunnas cun experienza). Da grond'impurtanza eran senza dubi ils bogns, la medischina da chasa e las cardientschas blauas. La mancanza da medis en las vals alpinas aveva fullà via als scharlatans che faschevan propaganda sin fieras ed a festas per lur art da guarir e per lur itgs (miraculus). Medis erudits (sesents) èn attestads a Tavau il 1487 (Wilhelm Beeli) ed a Cuira la fin dal 15. tsch. (Bernardus Stupanus), en l'Engiadina en il 16. tsch. (NN), a Glion (Georg Iserin) ed en il Mesauc en il 17. tsch. (Rodolfo Antonio). Il 1762 dumbrava Cuira trais medis studegiads ed il rest dal Grischun cun ses ca. 70'000 abitants maximalmain set (1829 29; 1884 40). Fin vers la fin dal 18. tsch., cura che piuniers da la medischina academica tschertgavan da surmuntar la tenuta fatalistica e passiva da vastas gruppas da la populaziun, predominava ina relaziun prescientifica envers la medischina.
Il favr. 1735 han las Trais Lias instituì l'emprim Cussegl da sanitad cun mintgamai dus comm. per Lia. Quest cussegl aveva paucas cumpetenzas ed era vegnì schlià durant la Helvetica; ils vischinadis suverans ed ils cumins avevan impedì in sistem sanitar coordinà sper la prevenziun cunter epidemias (consultaziun davart mesiras da quarantina e bloccadas da vias e pass). Malsognas che mettevan blers sut terra avant ura en il 18. tsch. eran o.t. la pneumonia (popular: puntga, malcostas), inflammaziuns da las mandlas, la virola e malsognas da l'aua (idropsia), en intginas valladas era inflammaziuns da la beglia (disenteria). Tenor statisticas da la fin dal 18. tsch. murivan in terz dals creschids da la pneumonia, in quart da tuberculosa, la mesadad dals uffants da la virola ed auters da la stgarlattina. Pagliolancas pativan e murivan d'infecziuns u da tractaments fallads. La glieud che viveva sper il Rain tr. il Signuradi e Cazas pativa sur mesira dal gutter.
Il zercl. 1805 è vegnì convocà in Cussegl da sanitad stabel che adempliva o.t. pensums da polizia d'epidemias: quarantina da muvel infectà, cumbat cunter scharlatanaria, ordinaziun da vaccinaziuns (urden medicinal dal 1808, amplifitgà il 1822 ed il 1929). Postulats dal Puschlav, da l'Engiadina (1811) e dals reacziunaris (1814) da schliar il Cussegl da sanitad èn vegnidas refusadas dal Cussegl grond. Il 1845 èn vegnids nominads medis distr., il 1850 in veterinari chant., ed a partir dal 1848 exequiva il Cussegl da sanitad, ens. cun la Regenza, las funcziuns da la polizia sanitara ed aveva la surveglianza suprema sur ils ospitals, la clinica psichiatrica, ils bogns da cura, las spendreras e las praschuns. El era medemamain cumpetent da nominar la cumissiun d'examinaziun chant. per medis, apotechers, veterinaris (fin a l'introducziun da l'examen fed. da medischina il 1877) e dals dentists (fin il 1888). Tr. il 1853 (Ospital da la S. Crusch a Cuira) ed il 1941 (Ospital retic chant. ed Ospital regiunal a Cuira) han ins avert ils div. ospitals a Cuira ed ils ospitals regiunals en las valladas. Il svilup da quests ospitals a centers da scolaziun per il persunal medicinal ed a basas instituziunalas per il provediment medicinal da la populaziun ha transfurmà profundamain la sanitad grischuna (Congregaziuns).
Las cumpetenzas da la Confed. èn s'augmentadas punctualmain dapi il 1848. Il 1879 è vegnida nominada ina cumissiun fed. da sanitad (puspè dissolvida il 1882). L'Uffizi fed. da sanadad (oz Uffizi fed. da sanadad publica) è vegnì creà il 1893. Gia a partir dal 1876 vegniva manada ina statistica fed. per fatgs sanitars (motivs dals mortoris, frequenza da malsognas e.u.v.), ed il 1888 ha il Cussegl fed. relaschà in reglament per l'examinaziun ed admissiun dals medis dentists. Ulteriuras cumpetenzas da la Confed. eran la polizia da victualias ed il cumbat cunter la tuberculosa ed il reumatissem. Il davos transferiment da cumpetenzas sin il champ sanitar che merita da vegnir menziunà è stada la submissiun da las professiuns en il sectur sanitar a la responsabladad da la Confed. tras la Const. fed. dal 1999 (art. 63).
Il svilup scientific e professiunal da la medischina dapi la Segunda Guerra mundiala ha pussibilità en la sanitad ina purschida fitg differenziada e per part standardisada, en la quala purschiders da servetschs privats e publics, finanziads dal stadi e da las cassas da malsauns, provedan pazients pli e pli pretensius ed attempads. L'augment quantitativ da las prestaziuns medicinalas va a pèr ed a pass cun in svilup massiv d'apparaturas tecnicas e da medicaments custaivels (sur d'in raziunament da quels vegn discutà oz punctualmain).
Sco exponent d'ina medischina alternativa ed aderent da la medischina natirala ha il plevon Johannes Künzle fullà via en il Grischun il 1922, gudagnond cunter l'opposiziun serrada dals medis da scola la votaziun davart l'admissiun da la medischina natirala. La medischina da scola ha dentant mantegnì fin oz ses vast monopol da tgira e tractament. Quel è dentant vegnì mitigià parzialmain cun l'admissiun da la chiropratica, da la psicoterapia e da l'acupunctura en cumbinaziun cun la medischina da scola, l'omeopatia e metodas da tractament sumegliantas.
Il 2008 dumbrava il Grischun trais ospitals chant. (Cuira), nov ospitals regiunals (Castaneda, Tavau, Glion, Samedan, Suagnign, Aschera, Scuol, Sta. Maria en Val Müstair e Tusaun), duas clinicas psichiatricas (Cazas e Cuira), duas clinicas spezialas (Cuira, Tavau), duas clinicas alpinas ed ina clinica per uffants (Tavau), duas clinicas privatas (S. Murezzan, Cuira) e dus centers da reabilitaziun (Tavau, Sievgia).


Funtaunas:
Chal. statal 1920; 1950; 1970; Der Kanton Graubünden in Zahlen, 1985-2002; Graubünden in Zahlen, 2003-.

Litteratura:
Äskulap in Graubünden; HbBG 3, 115-46; A. Condrau, Helfen und Heilen, 20092; Durchblick 2010: Graubünden in Zahlen, 2010, 15.

Adolf Collenberg

lemma precedents Sandri, ClaraSansch Sura lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: