Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Cuira Culp da stadi lemma sequent

Cuira
L'uvestgieu da C. (episcopatus/diocesis Curiensis) ha appartegnì il pli tard - e prob. senza interrupziun - da ca. l'onn 451 fin al Contract da Verdun (843) a l'archidiocesa da Milaun, alura a quella da Magonza fin il 1803/18. Patrocinis: 10. tsch. S. Gliezi, dapi il 11. tsch. S. Gliezi e S. Flurin. Sedia episcopala e catedrala: Curt episcopala a Cuira.

Temp medieval

Dal 5. tsch. dateschan restanzas d'ina baselgia al pe da la catedrala odierna e d'ina chombra sepulcrala, reservada prob. als uvestgs, da la baselgia da S. Steivan a l'ost da la Curt episcopala. L'onn 451 ha signà l'uvestg da Com ina brev sinodala, redigida da l'uvestg da Milaun per mauns dal papa Leo I, era en num da l'uvestg absent Asinio da C. (pro [...] Asinione ecclesiae Curiensis primae Rhaetiae episcopo). L'uvestgieu da C., menz. per l'emprima giada en quest doc., è evtl. vegnì fundà gia en il 4. tschientaner. El è sa sviluppà per gronda part a l'intern dals cunfins da la provinzia Raetia prima (Rezia romana). En il 7. tsch. èn parts da la diocesa da C., situadas al sid dal Lai da Constanza, vegnidas attribuidas a l'uvestgieu da Constanza. Dal 6.-8. tsch. han ils Zaccons/Victorids occupà, per part en uniun persunala, l'episcopat e l'uffizi dal preses. Suenter il 806 ha Carl il Grond fatg da la Rezia in contadi francon; el ha separà la pussanza ecclesiastica da quella civila ed ils bains episcopals dal quels dal contadi (Currezia). L'uvestgieu da C. ha ertà parts dals bains imperials carolingics en Rezia. L'imp. Otto I ha privilegià l'uv. Hartpert surtut a l'intern da la citad da C. ed en Bergiaglia ed ha stgaffì las premissas per la posiziun dominanta dals uvestgs da C. sco signurs feudals e prinzis imperials durant il temp autmedieval ed il temp medieval tardiv, savens en disfavur da la pastoraziun.
Il 1079/80, durant la dispita d'investitura, è Norbert, il candidat imperial per l'episcopat, sa fatg valair malgrà l'interdict visavi Ulrich II, aderent dal papa; Ulrich II è daventà il successur da Norbert. Ils uvestgs suandants han pudì mitschar dals embrugls d'investitura. L'uv. Adelgott (1151-60) ha refurmà las claustras da Cazas, Müstair e Schänis ed ha promovì la claustra da S. Gliezi a C. Durant il temp dals Hohenstaufens han ils uvestgs da C. surveglià ils pass retics en servetsch da la curt roiala, provocond qua tras tschernas dublas e disturbis en la vita ecclesiastica. Durant l'interregn (1254/56-73) ha l'uv. Heinrich III de Montfort stuì sa defender cunter la noblezza indigena. Il 1277 ha l'uv. Konrad III de Belmont clamà ils dominicans a C. ed ha promovì, cunter la resistenza dal clerus secular, lur activitad pastorala e la fundaziun da lur claustra da S. Nicolai. Il 1300 ha l'uv. Siegfried von Gelnhausen cumprà liber la chastellanaria imperiala da C. dals baruns de Vaz ed è daventà nunzi da Heinrich VII en l'Italia. Il 1347 ha l'uv. Ulrich V Ribi prendì partida per Carl IV e cunter Ludwig il Bavarais, effectuond qua tras l'annexiun parziala dal chapitel catedral tras il marches Ludwig von Brandenburg e garantind gronds privilegis a l'uvestg. Il ferm schisma ha mess div. giadas malperina l'uvestgieu ed il chapitel catedral, p.ex. il 1388 en occasiun d'ina tscherna dubla suenter la mort da l'uv. Johannes II Ministri. Numerus uvestgs activs durant il 14. e 15. tsch. eran gronds cumbattants (p.ex. Hartmann II de Werdenberg-Sargans), auters eran giurists e teologs cultivads (p.ex. Peter I Gelyto, Johannes III Ambundii, Johannes IV Naso, Leonhard Wismair) en servetsch da l'Imperi ed engaschads durant ils concils da Constanza (1414-18) e da Basilea (1431-49). Activs savens a l'exteriur, stuevan els tralaschar lur duairs spirituals e territorials u surlaschar quels a vicaris generals. Lur privilegis avevan rinforzà il domini prinzi-episcopal e gidà a promover il traffic da transit en il territori curretic; da l'autra vart avevan els però era schendrà contracts cuntradictorics e provocà confusiuns en dumondas da dretg. Fitg cumplexa era la relaziun tr. ils uvestgs e la Chasa d'Austria (Habsburgais) che vuleva stabilir l'urden e far valair sia predominanza entaifer il territori retic davent da l'Austria e, suenter il 1363, era davent dal Tirol.
Il 14. tsch. ha cumenzà ina nova epoca en l'istorgia da l'uvestgieu e dal chapitel catedral da C. Las dretgiras autas e la citad da C. aspiravan a l'autonomia, s'unind successivamain a la LCD e cumbattond il domini episcopal (il 1422 e 1435 han ils da C. assaglì il chastè episcopal). In conflict prorut, surtut en consequenza da la Faida da Schons, tr. il chapitel catedral e la LCD d'ina vart e Heinrich von Hewen, uvestg da Constanza ed administratur da C., da l'autra vart, ha mess la diocesa da C. en ina gronda crisa enturn il 1450. Anc pli fitg ha la Guerra svabaisa (1499) sdarlossà la confidanza tr. l'uvestgieu e la LCD. Al domini feudal dal prinzi-uvestgieu da C. appartegnevan la citad da C., ils Quatter Vitgs, la Bergiaglia, il Surses, l'Engiadina, la Tumleastga, il Puschlav, la Val Müstair ed il Vnuost, en il temp autmedieval temporarmain era Clavenna e Buorm, en pli bains sparpagliads a l'exteriur da quest territori, p.ex. en il signuradi da Flums. Tr. ils vasals e ministerials dal prinzi-uvestgieu eran las fam. reticas las pli pussantas.
La diocesa spirituala tanscheva dal Vnuost fin en la Val d'Ursera e dal Vorarlberg resp. da la Planira da la Linth fin en il Mesauc, ma senza la Val Puschlav. A la fin dal temp medieval era l'uvestgieu da C. dividì en otg decanats cun 183 pravendas. La pietusadad sa reflectescha indirectamain en l'art sacral, en perduns ed en la liturgia. Menziun spez. tranter las claustras reticas dal temp medieval meritan quellas da Mustér, Mariamunt, Müstair, Faveras, Cazas, S. Gliezi, Curvalda e S. Nicolai. Il chapitel catedral da C. è attestà dapi l'onn 940.                                                                           
Lothar Deplazes


Temp modern tempriv

Sut l'uv. Paul Ziegler era prorut in conflict avert, imminent dapi il temp medieval tardiv, tr. l'uvestgieu e la citad da C. La Refurmaziun, introducida a C. enturn il 1525, aveva contribuì sia part a quest conflict. Ils Artitgels da Glion dal 1524 e dal 1526 avevan limità il domini episcopal a la Curt episcopala da C. (part declerada anc il 1514 exemta da la citad da C. tras l'imp. Maximilian I), a la Fürstenburg en il Tirol, al signuradi da Grossengstingen en Svevia (vendì il 1717 a la claustra da Zwiefalten) ed a varsaquantas restanzas da ses anteriur domini secular en il Grischun, p.ex. en la Val Müstair, a Vaz ed a Farschno. Ils members dal chapitel catedral, restads a C., avevan administrà la diocesa durant l'absenza da l'uvestg en ils onns 1524-41 e garantì, sut circumstanzas disfavuraivlas, la survivenza da l'uvestgieu. La LCD, da quel temp anc prevalentamain cat., aveva pretendì en ses Sis Artitgels, stipulads en occasiun da la tscherna da l'uv. Lucius Iter l'oct. 1541, ina vaira coadministraziun da la diocesa. L'approvaziun dals artitgels tras l'uvestg avevan garantì sia cuntinuitad ed effectuà il 1543 la renconuschientscha da la suveranitad episcopala sur la Curt episcopala a C. Dapi il 1550 aveva ina maioritad da las vischnancas grischunas adoptà la cretta refurmada. La coadministraziun seculara da la LCD è stada pia il pretsch, acceptà era da la Sontga Sedia, per la survivenza da l'uvestgieu da C. en la Republica dividida politicamain e confessiunalmain. Ils ulteriurs territoris da la diocesa en il Tirol, il Vorarlberg, il Principadi dal Liechtenstein e la Val d'Ursera èn restads catolics.
Las emprimas tentativas d'ina refurma interna n'èn betg vegnidas interprendidas dals uvestg da C.: Carlo Borromeo ha visità il Mesauc (1581), ed ils emprims nunzis papals a Lucerna han fatg pressiun sin il chapitel catedral cun il sustegn dals tschintg lieus cat. da la Confederaziun. Pir l'uv. Johannes V Flugi (1601-27) ha però procurà per las refurmas necessarias en il senn dal Concil da Trent: disciplina dal clerus, nominaziun da missiunaris chaputschins, consolidaziun da la cretta catolica. Ils chaputschins èn reussids a revivifitgar la vita religiusa en div. pravendas bandunadas u mal pastoradas. A partir dal 1621 han operà, sut la protecziun da l'Austria, chaputschins da la Germania dal Sid (Fidelis von Sigmaringen) en la LDD. En il Surmeir e Mesauc èn stads activs numerus missiunaris oriunds da las provinzas da Brescha e da Milaun. Suenter il 1640 èn pliras baselgias filialas vegnidas transfurmadas en pravendas. Las recatolisaziuns, effectuadas durant il temp dals Scumbigls grischuns sut circumstanzas favuraivlas, èn però stadas da curta durada. L'intent d'eriger en Surselva, sut l'avat da Mustér, ina quasidiocesa cun 18 pravendas ha chattà l'opposiziun da l'uvestg il 1656 ed ha fatg uschia naufragi. La situaziun finanziala n'ha betg permess d'engaschar uvestgs auxiliars: ils uvestgs visitavan sezs lur diocesa.
L'intenziun da recuperar il possess d'avant il 1524 n'è betg reussida: ni il Contract da Lindau, conclus il 1622 sut pressiun da l'Austria, ni ils 18 artitgels stipulads il 1623 tras il nunzi Alessandro Scappi n'han pudì restituir l'uvestgieu. Sut l'uv. Johannes VI Flugi d'Aspermont (1636-61) è sa stabilida la relaziun tr. las duas confessiuns o.t. en consequenza dals stretgs contacts politics da las Trais Lias cun l'Austria. L'engaschament dals missiunaris chaputschins (Missiun retica) en l'intschess da lingua rum. ha permess da consolidar la confessiun cat. en las vischnancas cat. e per part era en quellas confessiunalmain maschadadas. Las relaziuns cun l'Imperi, interruttas en il 16. tsch., èn puspè vegnidas stabilidas sut la protecziun austr.: a partir dal 1654 èn ils prinzi-uvestgs da C. puspè sa laschads represchentar a las dietas imperialas. L'emprova aventurusa d'occupar la Curt a C. cun forza militara, interprendida dal colonel Johann Peter Guler ils 18-1-1656, ha chattà la ferma resistenza da la citad da C. refurmada. Las bunas relaziuns da las Trais Lias e da l'uvestgieu da C. cun l'Austria han manà ad in modus vivendi vers la fin dal 17. ed en il 18. tsch. e garantì la stabilitad en fatgs confessiunals. Ils uvestgs n'han betg pli giurà ils Sis Artitgels dal 1541, e l'imperatur è sa laschà substituir a partir dal 1728 tras in cumissari a las tschernas da l'uvestg. Ils uvestgs da C. han fatg frunt senza success a la baselgia naz. illuministica da Joseph II en il Tirol ed en il Vorarlberg. Els han stuì acceptar la plipart dals dictats, tr.a. la liquidaziun da pliras claustras. La tentativa austr. da far da las parts da l'uvestgieu da C. en il Tirol ed en il Vorarlberg ina nova diocesa cun sedia a Feldkirch n'è dentant betg reussida. Il reschim ecclesiastic dal prinzi ha provocà cuntraversas era en il Principadi dal Liechtenstein.
Div. plans d'instituir in seminari diocesan a C. n'èn betg vegnids realisads. Ils students da teologia dal Grischun han perquai frequentà dapi l'entsch. dal 16. tsch. surtut ils collegis dals gesuits a Lucerna ed a Friburg, ma era il Collegium Helveticum a Milaun (a partir dal 1579), il collegi dals gesuits a Dillingen (1610) ed il Collegi da S. Barbara a Vienna (1624). Il 1649 è vegnida fundada a l'intern da la diocesa da C. il collegi dals gesuits a Feldkirch. La recepziun en il chapitel catedral pretendeva in origin aristocratic u in titel academic. La Refurmaziun aveva provocà ina gronda perdita d'entradas, ed il dumber dals canonis residenzials era sa diminuì. Ils statuts, decretads il 1598 tras il nunzi Giovanni della Torre, avevan fixà il dumber dals canonis catedrals (titulars da las dignitads) a sis, ils ulteriurs 18 comm. dal chapitel catedral, che na residiavan betg a C. (extraresidenzials), avevan il dretg da participar a l'elecziun da l'uvestg. Il prevost vegniva provedì da la sedia apostolica, il decan elegì dal chapitel, il cantor ed il custos da l'uvestg. Ils Artitgels da Glion dal 1524 e 1526 avevan limità fermamain l'influenza da las dretgiras diocesanas. Il vicari general era a medem temp in canoni resident ed in uffiziant. El era engaschà en il 16. tsch. mo temporarmain ed era entrà en uffizi pir en il 17./18. tsch. (puspè senza interrupziun). Il Vorarlberg, il Vnuost, il Mesauc, il Surmeir e la Surselva avevan mintgamai in vicari che exortava il clerus a la disciplina, infurmava la curia episcopala ed organisava conferenzas pastoralas.
                                                                                                    Pierre Surchat

Dal 19. al  21. tschientaner

La Dieta confed. dal 1804 aveva renunzià a la secularisaziun da C., decidida en il Recess da la Dieta imperiala, essend che las valurs da facultad avant maun na tanschevan betg per indemnisar l'uvestgieu ed il chapitel catedral. L'uvestg aveva pers ils dretgs suverans seculars, ed ils possess da la diocesa en il Tirol (Fürstenburg e.a.) eran passads a l'Austria. Sulettamain la Curt episcopala a C. era restada en possess da l'uvestgieu ed aveva mantegnì ina posiziun spez. fin il 1852. A l'entsch. dal 19. tsch. ha subì il territori diocesan midaments considerabels: il 1805 èn passads il Tirol ed il Vorarlberg a la Baviera ch'ha scumandà il 1807 a l'uvestg d'ademplir ses duairs en questas regiuns. Il 1808 ha l'uv. Karl Rudolf von Buol-Schauenstein renunzià a sias obligaziuns visavi las parts diocesanas oramai bavaraisas (ca. 80'000 catolics), attribuidas il 1809 provisoricamain, il 1816 definitivamain a las diocesas da Brixen e da Trent, uschia che C. cumpigliava, cun excepziun dal Liechtenstein, mo pli regiuns svizras. Il 1819 ha la Sedia apostolica transferì la plipart dals territoris da l'anteriura diocesa da Constanza en Svizra a l'uvestgieu da C. Il 1823 è vegnì fundà l'uvestgieu da S. Gagl e collià en uniun persunala cun C. La regiun da Sargans, che appartegneva al chantun da S. Gagl, è passada da l'uvestgieu da C. a quel da S. Gagl. Da las regiuns oriundamain en possess da la diocesa da Constanza è s'associà il chantun Sviz definitivamain a C. il 1824. Ils chantuns Uri (la Val d'Ursera fascheva gia part da C.), Sutsilvania, Glaruna e Turitg èn restads fin oz provisoricamain tar C., Schaffusa fin il 1841 (alura attribuì a Basilea), ils dus chantuns d'Appenzell fin il 1867 (alura a S. Gagl). Il 1867 ha Com cedì las pravendas da Brüsch e da Poschiavo a C. (incorporadas il 1871), uschia che l'entir chantun Grischun suttasteva uss a C. L'uvestgieu dubel da C. e S. Gagl è puspè vegnì abolì il 1836 sut pressiun da las duas regenzas chantunalas. Vers la fin dal 1840 èn il directori diocesan ed il chantun Grischun vegnids malperina pervi da las scolas: il 1850 ha il Cussegl grond fusiunà las duas scolas chant., quella catolica e quella refurmada; il 1856 è il Seminari episcopal per mats a Mustér sa schlià suenter sis onns d'operusitad ed è vegnì substituì tras il Collegium Maria Hilf Sviz, fundà il 1856 e suttamess a la direcziun suprema da l'uvestgieu da C. Las tractativas cun ils chantuns Sutsilvania ed Uri en vista a lur integraziun definitiva en la diocesa da C. han durà l'entir 19. tschientaner. Ellas n'han betg chattà in consens, essend che la Svizra Centrala n'ha mai renunzià a l'idea da fundar in'atgna diocesa e ch'il Grischun è s'opponì a quella, sa referind a privilegis presumtivs ed al tractament egual da tut ils stadis diocesans. Ils dus chantuns da la Svizra Centrala èn vegnids renconuschids pir il 1928 sco parts egualas, els èn però restads incorporads vinavant mo provisoricamain a l'uvestgieu da Cuira.
La revoluziun industriala e las restructuraziuns socialas han alura midà fermamain las relaziuns confessiunalas dapi la mesadad dal 19. tschientaner. Il dumber dals catolics domiciliads en regiuns ref. è s'augmentà considerablamain, cuntrari a quel dals refurmads en la Svizra Centrala ch'è creschì mo levamain. Il pli ferm è sa midada la relaziun confessiunala en il chantun da Turitg: il 1900 faschevan ils catolics 19%, il 1960 32% da l'entira populaziun; il 1970 abitavan 59% da tut ils members da la diocesa da C. en il chantun da Turitg. Il 1863 han quatter pravendas cat., tr. quellas Turitg, obtegnì l'approvaziun da dretg public. Gia il 1873, durant il Cumbat cultural, è la pravenda cat. da Turitg vegnida cedida als cristiancatolics. Ils catolics romans, numericamain bler pli ferms, han stuì s'organisar a basa dal dretg privat. Suenter il Cumbat cultural han ins pudì rinforzar la diaspora turitgaisa cun il sustegn finanzial da la missiun naziunala. Il 1928 dumbrava il chantun da Turitg 41 pravendas catolicas. A l'entsch. dal 20. tsch. furmava el in decanat, dividì pli tard en trais decanats che suttastevan ad in cumissari episcopal. Suenter lungas tractativas han ins erigì il 1956 in vicariat general per Turitg. Pir l'approvaziun da dretg public ha manà il 1963 a l'egualitad legala da las duas baselgias naz., quella catolica e quella evangelic-refurmada.
Fin il 1941 èn ils uvestgs (tuts Grischuns) vegnids elegids dal chapitel catedral e confermads da la Sedia apostolica. Johann Vonderach (1962-90) il 1957 e Wolfgang Haas (1990-98) il 1988 èn stads ils emprims coadjuturs cun dretg da successiun, tschernids da la Sontga Sedia. La nominaziun da l'uv. Haas ha provocà grondas cuntraversas tr. ils catolics da la diocesa. Il 1998 è il Principadi dal Liechtenstein vegnì separà ecclesiasticamain da C. ed è daventà in'archidiocesa; Haas è vegnì nominà archuvestg da quella ed è vegnì substituì a C. tras l'uv. Amédée Grab. Il 1917 han ins stgaffì definitivamain ils uffizis d'in vicari general e d'in uffiziant. Ultra dal vicariat general a Turitg (1956) èn vegnids stgaffids il 1970 mintgamai in vicariat general per ils chantuns da la Svizra Interna resp. per il Grischun, il Glaruna ed il Principadi dal Liechtenstein.
Il 1800 ha la diocesa da C. avert l'emprim seminari da spirituals a Meraun. Suenter esser vegnì schlià da la Regenza bavaraisa il 1807, ha el cuntinuà anc il medem onn cun l'instrucziun en l'anteriura abazia premonstratensa da S. Gliezi a C. La Scola auta da teologia, averta il 1968, ha introducì il 1974 il licenziat ed il 1975 l'instrucziun sin terza via per laics en servetsch ecclesiastic a temp cumplain (il 1991 è questa instrucziun vegnida separada da la scolaziun al seminari). La plipart dal clerus da C. derivava da la Svizra Interna e dal Grischun cat. (o.t. da la Surselva). Fin al Segund Concil vatican (1962-65) era la gronda part dal clerus grischun da lingua rumantscha. Suenter il 1965 han ins laschà translatar tut ils cudeschs liturgics en ils div. idioms rumantschs. Gia en il 19. tsch. e surtut suenter il 1970 han ins sentì la mancanza da sacerdots: il 1850 pastorava in spiritual diocesan 533 olmas, il 1980 1'184. La missiun dals chaputschins, survegliada da la Congregaziun (romana) da propaganda, è vegnida abolida il 1920. Singuls missiunaris èn restads activs fin il 1955. Per mancanza da sacerdots s'occupan dapi il 1970 pli savens conventuals da las pravendas: paders da las abazias benedictinas da Nossadunnaun, Engelberg e Mustér dattan era succurs en la pastoraziun da la diocesa.
                                                                                                    Pierre Surchat

 

 


Archiv:
Aepisc. ed Archiv dal chapitel catedral, Cuira; ASGR.

Litteratura:
Generalitads: J.G. Mayer, Geschichte des Bistums Chur, 2 ts, 1907-14; HS I/1, 449-619 (cun glista e biogr. dals uvestgs); A. Gasser, Geschichte Liechtensteins als Teil des Bistums Chur, en: Staat und Kirche, edì da H. Wille, G. Baur, 1999, 178-91; HbBG. Temp medieval: L. Deplazes, Reichsdienste und Kaiserprivilegien der Churer Bischöfe von Ludwig dem Bayern bis Sigmund, 1973; Affentranger, Bischöfe; Churrätisches und st. gallisches Mittelalter, edì da H. Maurer, 1984; Clavadetscher/Meyer, Burgenbuch; Geschichte und Kultur Churrätiens, edì dad U. Brunold, L. Deplazes, 1986; Bündner Kirchengeschichte, 4 parts, 1987; O.P. Clavadetscher, Rätien im Mittelalter, edì dad U. Brunold, L. Deplazes, 1994; F. Renz, Churrätien zur Zeit des Investiturstreits (1075-1122), 2008. Temp modern tempriv: J. Küng, Der Verkauf und der Rückkauf des Münstertals (1728-1762), 1976; H. Bissig, Das Churer Rituale, 1503-1927, 1979; P.L. Surchat, Zum Churer Bischofsstaat im Ancien Régime, en: Kirche, Staat und katholische Wissenschaft in der Neuzeit, edì dad A. Portmann-Tinguely, 1988, 145-56; P.L. Surchat, Zur Katholischen Reform in Graubünden, en: Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte 84, 1989, 195-209 ; W. Kundert, Die Koadjutoren der Bischöfe von Chur, 1991; R. Loose, Der Bischof von Chur, Herr zu Grossengstingen, en: JHGG, 1991, 141-67; A. Fischer, Biographische Notizen über Johann V Flugi bis zu seiner Wahl zum Churer Bischof, en: BM, 1995, 5-29; A. Fischer, Reformatio und Restitutio: das Bistum Chur im Zeitalter der tridentinischen Glaubenserneuerung, 2000; U. Pfister, Das Bistum Chur zwischen Graubünden und Habsburg etwa 1500-1813, en: Calven 1499-1999, 2000, 207-17. 19. e 20. tschientaner: V. Gosatti, Storia della separazione di Poschiavo e Brusio dalla diocesi di Como e loro aggregazione a quella di Coira, en: QGI, 48/1979, 197-213, 255-75; M. Blaas, Der letzte Fürstbischof von Chur und sein Klerus in Tirol, 1983; H. Mauritz, Erwägungen zum Churer "Bischofswahlrecht", en: Fides et ius, 1991, 491-505; Geschichte des kirchlichen Lebens in den deutschsprachigen Ländern seit dem Ende des 18. Jahrhunderts, edì dad E. Gatz, 3 ts, 1991-94; Priesterausbildungsstätten der deutschsprachigen Länder zwischen Aufklärung und Zweitem Vatikanischem Konzil, edì dad E. Gatz, 1994, 55-57; M. Grichting, Kirche oder Kirchenwesen?, 1997; A. Fischer, Das Bistum Chur im 19. und 20. Jahrhundert, 2003; L. Dosch, Die Kathedrale Chur im 19. und 20. Jahrhundert, en: JHGG, 2008, 5-133.



lemma precedents Cuira Culp da stadi lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: