Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Crusch, Pass da laCuira  lemma sequent

Cuira
Vischnanca polit., cirq. C., distr. Plessur. La citad da C. sa chatta en la Val dal Rain a l'entrada dal Scanvetg sin il cugn alluvial da la Plessur. Las culegnas preistoricas e rom. sa chattavan, sco la citad veglia actuala, tr. il Pizokel ed il Mittenberg. La citad s'extenda dapi la mesadad dal 19. tsch. vers la planira dal Rain e vers la spunda sulegliva dal Lürlibad. En il 4. tsch. s.C. è ella menziunada per l'emprima giada sco Curia en l'«Itinerarium Antonini». La Curt (Cuira [curt, sedia episcopala]), situada sin in grip sur la citad, è vegnida incorporada il 1852 a la citad da C., l'abitadi da Sassal il 1939 (avant part da la vischnanca da Maladers). Las fracziuns da Masans (cumplainamain) ed Araschga (parzialmain) appartegnan da vegl ennà a C. La citad pauc industrialisada è in center dal traffic stradal e ferroviar, la sedia da l'uvestgieu, d'ospitals e d'ina plazza d'armas fed. sco era il center scolastic ed administrativ dal chantun Grischun. La chapitala dal Grischun triling è dapi il 1803 era la sedia da la Regenza e dapi il 1820 il lieu da reuniun stabel dal Cussegl grond. Center regiunal impurtant da differents servetschs. Sco center da la Val dal Rain Grischuna dat C. lavur a pendularis da tut il Grischun dal Nord.

 

Preistorgia ed istorgia tempriva

Preistorgia

Ils emprims fastizs umans (chatschaders) dateschan dal temp paleolitic tardiv (11-10'000 a.C.) ed èn vegnids scuverts il 1998-99 en l'intschess dal Marsöl. En il territori da C. han ins mess a la glisch dus abitadis preistorics impurtants: in da quels sa chattava da la vart sanestra da la Plessur en il Welschdörfli, l'auter da la vart dretga en l'areal dal Sennhof/Karlihof en la citad veglia. Era en l'intschess da la Curt èn doc. restanzas d'abitadis preistorics, mo ina pitschna part da quels è dentant vegnida exchavada.
En il Welschdörfli, al pe dal Rosenhügel e dal Pizokel, han ins scuvert tr. il 1967 ed il 1990 restanzas remartgablas d'abitadis preistorics. En l'areal Ackermann han ins chattà en ina profunditad da 5 m in abitadi dal temp neolitic. Da grond'impurtanza èn qua o.t. ils fastizs d'ina cultivaziun dad ers. Al Markthallenplatz gist dasperas han ins scuvert restanzas d'abitadis da la Cultura da Lutzengüetle e Pfyn da la medema epoca. En l'areal dal Sennhof e dal Karlihof han ins scuvert en ils onns 1980 las structuras d'in grond abitadi dal temp da bronz tardiv sco era objects da la Cultura da santeris cun urnas e da la Cultura da Laugen-Melaun (ca. 1300-800 a.C.). Sur quest abitadi han il archeologs chattà restanzas d'in abitadi dal temp da fier tempriv cun objects da l'uschen. cheramica da Tumein (6.-5. tsch. a.C.), ma era chats e rechats dal temp rom. e dal temp autmedieval.
Dal temp da fier dateschan restanzas remartgablas d'abitadis, scuvertas al Markthallenplatz ed en l'areal Ackermann. Ins ha chattà qua ils fundaments da chasas sco era objects da l'uschen. Gruppa da la Val dal Rain alpina cun ina quantitad considerabla da chats d'ina cheramica pli veglia, l'uschen. cheramica da Tumein, e d'ina pli giuvna, l'uschen. cheramica da Schneller (5.-3. tsch. a.C.). Ils chats appartegnan plitost ad in circul cultural celtic che retic.   
                                                                                                   Jürg Rageth

Epoca romana

Suenter sia conquista en la campagna militara rom. dals onns 16-15 a.C. ha C. appartegnì l'emprim a la regiun administrativa da las Alpes Graiae et Poeninae, dapi ils onns 40-50 s.C. a la nova provinza rom. Raetia. La posiziun da C. a l'intern da l'Imperi rom. n'è betg clera, forsa era ella ina civitas peregrina u stipendiaria. Ils paucs chats da l'equipament dals schuldads rom. na cumprovan betg ina preschientscha militara pli lunga. C. era dentant prob. ina staziun da fermada, situada en in lieu strategicamain impurtant al pe dals pass alpins. L'ipotesa, tenor la quala C. era daventada la chapitala da la provinza Raetia prima suenter la restructuraziun da las provinzas rom. en il 4. tsch., n'è anc betg cumprovada.
La gronda part da l'abitadi originar sa chattava en il Welschdörfli odiern. L'archeologia ha perscrutà dapi il 1902 in areal da ca. 80 x 300 m. La dimensiun da l'abitadi rom. n'è anc betg sclerida. Era sche singuls chats dateschan da l'entsch. dal 1. tsch. a.C., cumenza il temp da prosperitad per C. pir enturn l'onn 40 s.C. Da quel temp han las chasas cun armadiras da travs stuì ceder ad edifizis da crap, construids tenor la tradiziun romana. L'abitadi aveva ina structura irregulara e cumpigliava intgins edifizis publics (p.ex. bogns termals e prob. edifizis d'alloschi e da martgà), o.t. dentant chasas d'abitar che servivan per part era a l'agricultura ed a diff. mastergns. L'elavuraziun da fier, bronz ed ossa è cumprovada, ed ins ha chattà era ina vaschlaria ed in lavuratori da textilias.
Ils numerus chats d'objects da l'Imperi rom., importads o.t. dal sid ma era dal sidvest e dal nordvest (vaschella, recipients per vivondas, lampas, cliniez, statuettas), documenteschan a medem temp l'impurtanza da C. sco center da traffic ed il grad da la romanisaziun e da la bainstanza da la populaziun.
A partir da ca. l'onn 250 cumenza il Welschdörfli ad ir en decadenza. Cumprovas per ina devastaziun en connex cun las invasiuns alemannicas dal 3. e 4. tsch. s.C. mancan però fin qua. Fastizs d'in abitadi existan fin il 4. tsch. tardiv, per part fin viaden il 5. tschientaner. Modestas restanzas d'ina culegna han ins era chattà en la citad veglia ed en l'areal da la Curt (lieu dal castel dal temp rom. tardiv).   

Anne de Pury-Gysel  

Dal temp medieval tempriv a la Helvetica

Dal 450 fin enturn il 1450

Dal punct da vista topografic sco era da quel dal dretg constituziunal mussa C. a partir dal 5. tsch. il dualissem classic d'in vitg da fiera, situà al pe d'ina residenza episcopala (Curt da C.). Il center da l'abitadi era vegnì translocà dal vicus rom. (Welschdörfli) da l'autra vart da la Plessur al pe da la residenza episcopala. A l'ost da la Curt ed al nordvest d'in santeri dal temp medieval tempriv sa chattava la baselgia sepulcrala da S. Steivan, erigida a la fin dal 5. tsch. u pauc temp suenter l'onn 500 (ida en muschna suenter in incendi d'avant il 1538/39). Prob. dal 8. tsch. datescha l'emprima baselgia da Son Gliezi, erigida gist sper quella da S. Steivan. Al stradun vers il nord sa chattava la baselgia da S. Regula (emprim edifizi dal 9. tsch.). Suenter ch'ils Sarazens avevan mess en tschendra C. enturn l'onn 940, han ils privilegis considerabels concedids dals Ottons (dretg d'incassar dazi, batter munaida e far martgà, privilegis d'immunitad) mess en la segunda mesadad dal 10. tsch. la basa per la suveranitad episcopala sur la citad da C. A la fin dal temp autmedieval consistiva l'abitadi da C. da la Curt cun la catedrala (il pli vegl edifizi datescha da l'emprima mesadad dal 5. tsch.), da l'uschen. Burgus superiur cun la baselgia da S. Martin (emprim edifizi da la segunda mesadad dal 8. tsch.), dals quartiers Salas e Clawuz a l'Untertor posteriur, dal quartier furmà en il 13. tsch. enturn la claustra dominicana da Son Nicolai e dal Welschdörfli, situà da la vart sid (sanestra) da la Plessur. Cun la construcziun dal mir exteriur en l'emprima mesadad dal 13. tsch. èn creschids ensemen ils singuls quartiers, e la citad ha cumenzà a sa sviluppar.
La populaziun da C., che quintava en il 13. tsch. probablamain 1'000-1'500 abitants, consistiva p.g.p. da purs, mastergnants e commerziants che profitavan d'ina gronda activitad en il sectur da construcziun (construcziun dal mir da tschinta e da la catedrala nova, consecrada il 1272) e da la posiziun geografica favuraivla da C. a las vias da transit.
Emprims fastizs d'ina citad independenta dateschan dal 1227, ina mastergnanza stabla para dentant da s'esser stabilida pir vers la fin dal 13. tschientaner. Dal 1282 dateschan ils emprims indizis d'ina constituziun che prevesa in cussegl da citad. L'uvestg da C. ha però pudì mantegnair sia suveranitad sur la citad ed occupar vinavant ils uffizis munic. impurtants. Ils exponents dal moviment per l'independenza da la citad eran en emprima lingia mastergnants e commerziants da la ministerialitad da l'uvestg. Il 1367 han conclus il chapitel catedral, las vischnancas dal domini episcopal e la citad da C. in'allianza cunter l'uv. Peter Gelyto che vala sco origin da la LCD. In urden municipal dal 1368/76 è mantegnì en furma da fragments. Il 1396 ha il retg Wenzel liberà ils vischins da C. da dretgiras estras. Il 1413 han els obtegnì il dretg da construir ina chasa da commerzi sco era il dretg da susta per taila, graun, sal ed autras martganzias. Il medem onn è era doc. l'emprima giada in burgamester da C. Il 1422 han ils vischins da C. assaglì la Curt e sfurzà l'uv. Johannes IV Naso, ch'era savens absent, a concessiuns considerablas a la citad.   
                                                                                                 Linus Bühler

Dal temp medieval tardiv a la mesadad dal 17. tschientaner

Il 1464 ha in incendi devastà la gronda part da la citad da C., tr.a. era la chasa-cumin e cun quella tut ils doc. da libertad. Ils da C. han alura tramess lur scrivant Johannes Gsell a Vienna a laschar confermar ils dretgs da libertad tras l'imp. Friedrich III ch'ha era accordà la fundaziun da mastergnanzas. Ils mastergnants ed ils commerziants avevan gia avant in'organisaziun corporativa che sa basava sin dretgs da disa e sin confraternitads. Il 1464 han ils vischins approvà in nov urden da mastergnanza che reglamentava, ultra dals secturs specificamain professiunals, era il modus d'elecziun da las suprastanzas da las mastergnanzas, dal burgamester e dals cussegls pitschen e grond. Suenter la Refurmaziun han ins agiuntà a questa constituziun il modus d'elecziun dals ulteriurs uffizis municipals. Tut las professiuns eran integradas en las tschintg mastergnanzas dals viticulturs, chalgers, cusunzs, ferrers e furners. Ina grond'impurtanza en la citad prevalentamain agrara avevan ils possessurs da terren da la mastergnanza dals viticulturs ed ils berniers e viturins da la mastergnanza dals ferrers, participads al traffic commerzial. Suenter l'incendi da la citad ed il nov urden da mastergnanza èn sa domiciliads a C. pli e pli mastergnants spezialisads da linguatg tud. ch'èn s'acquistads il dretg da burgais da la citad e ch'han contribuì essenzialmain a la germanisaziun da quella.
Il nov urden da mastergnanza è stà in pass fitg impurtant en l'emancipaziun da la tutela episcopala. La citad è s'acquistada successivamain il dretg fiscal ed il daner da guardia. L'imperatur aveva approvà il 1464 e confermà il 1480 la liberaziun da la dretgira auta, l'uschen. avugadia imperiala, ch'era en furma da pegn en possess da l'uvestg da C. La citad ha però pudì far valair ses nov dretg pir a partir da l'onn 1489. L'uvestg aveva vinavant il dretg d'occupar ils uffizis civils e possedeva la gronda part da las regaglias, sco quella da la duana, da la munaida, da la chatscha, da la mesira e dal pais. Quests privilegis episcopals han ins pudì eliminar pir cun la Refurmaziun ed ils Artitgels da Glion dal 1524 e 1526. Las tentativas da daventar ina citad imperiala libra, interprendidas da C. a partir dal 1495, han fatg definitivamain naufragi il 1498.
Sco member impurtant da la LCD fundada il 1367 è daventada la citad da C. pli tard, en alternanza cun Glion e Tavau, ina sedia da la Dieta da las Trais Lias. Las assambleas a C. avevan lieu en la stiva dal Cussegl grond da la citad en la chasa-cumin, reconstruida suenter l'incendi da la citad. Dal 1419 datescha in'allianza tr. C. e la citad da Turitg; quest'allianza, renovada il 1470 ed il 1496, preveseva il succurs vicendaivel en temps da conflicts e garantiva a Turitg ina ferma posiziun en la regiun da la fortezza da Flums, in punct strategic lung la via dal Lai Rivaun. Il 1440 è C. s'allià cun ils Quatter Vitgs (Tschintg Vitgs) e cun la LG. A l'emprima conquista da la Vuclina tras las Trais Lias il 1486/87 (campagna da Buorm) èn sa participads ils da C. cun la bandiera principala da la LCD sut il cumond da lur anteriur burgamester Johannes Loher. Durant la Guerra svabaisa ha la truppa da C. cumbattì sut il cumond da lur chapitani e chastellan episcopal Heinrich Ammann en l'Engiadina Bassa, en il Partenz ed a Balzers/FL. En occasiun dad ulteriuras guerras a l'ester han puspè manà ils burgamesters las truppas da C., p.ex. Luzius Gugelberg von Moos en la conquista da la Vuclina (1512) u Hans Brun ed Ulrich Gerster en la Segunda Guerra da Müsch (1531). En il rom dals contracts da mercenaria, stipulads da las Trais Lias cun l'exteriur, èn ils mercenaris da C. sa participads surtut a las guerras en l'Italia dal Nord. Div. citadins, o.t. represchentants da las mastergnanzas, èn s'opponids repetidamain a l'influenza negativa da la mercenaria, p.ex. en las proclamaziuns e petiziuns dal 1535 a la LCD ed en quellas dal 1543 als cussegls pitschen e grond da la citad.
La refurmaziun è vegnida introducida a C. il 1525-26. In rolla centrala han giugà qua a partir dal 1523 il magister da la scola da citad, Jakob Salzmann (anteriur magister al chapitel catedral) ed il plevon da S. Martin, Johannes Comander. Gia da Pasca dal 1525 ha Comander pregià la nova cretta davant ina gronda raspada. Sper las resistenzas da vart cat. han dentant era l'activitad ferventa dals anabaptists ed ina revolta da purs dal 1525 chaschunà rumpatesta als refurmaturs ed a las autoritads. Suenter la Disputaziun da religiun a Glion dal 1526 han las Trais Lias laschà a las singulas vischnancas la libertad da decider, schebain ellas vulan restar fidaivlas a la cretta cat. u adoptar quella refurmada. Ils Artitgels da Glion dal 1524 e 1526 han promovì considerablamain il svilup refurmatoric, permettend a las vischnancas da reducir las dieschmas e da tscherner libramain il plevon. Cun l'iconoclassem, l'aboliziun da la messa e l'introducziun da la Sontga Tschaina la primavaira dal 1527 è la refurmaziun a C. - cun excepziun da la Curt episcopala - ida pli u main a fin.
A la sava dal temp medieval al temp modern e da la Gotica a la Renaschientscha è sa manifestada a C. ina grond'activitad architectonica ed artistica. Tr. il 1467-1543 han ins erigì div. edifizis publics, p.ex. la nova chasa com. e la chasa da commerzi, tr. il 1470-92 la baselgia da S. Martin e dal 1494 al 1500 la baselgia da S. Regula en sia furma actuala. Il 1492 ha Jakob Russ realisà il famus altar grond en stil gotic per la catedrala, e dal 1543 dateschan ils uschen. maletgs dals morts, stgaffids tenor in model da Hans Holbein il giuven ed exponids en la residenza episcopala. Ins ha reconstruì la gronda part da las chasas da las mastergnanzas e renovà e fortifitgà il 1538 ils mirs e las portas da la citad. Represchentaziuns teatralas cun acturs laics, p.ex. il «Giuvenessendi» (1517) e «L'um ritg ed il pover Lazarus» (1541), han dà impuls impurtants a la vita culturala da C. Ils citadins giudevan il stil da viver excessiv da la Renaschientscha, celebrà en occasiun da festivitads politicas e da festas da nozzas che duravan per part plirs dis.
En la segunda mesadad dal 16. tsch. han ins reglementà pli rigurusamain la vita e las activitads citadinas. Numerus urdens dattan perditga da quai, spez. quels concernent las interpresas da transport ed il commerzi da martganzia. La citad aveva era gronda premura per l'agricultura e l'economia d'alp. A partir dal 15. tsch. ha C. aquistà successivamain pastgiras entadim il Scanvetg ed ha engrondì il 1573 ses areal dad alps cun la cumpra da las alps Sattel ch'appartegnevan ad Arosa. Gia il 1636 dumbravan las alps da C. 450 vatgadas.
L'incendi dal 1574 ha donnegià fermamain la citad da C. Var 300 da las 400 chasas èn daventadas victimas da las flommas. Donaziuns ed emprests da tut la Confed. han però pussibilità ina reconstrucziun speditiva. Ultra da quai han ins stgaffì legats, p.ex. quel per "hausarme Leute". Novs urdens da construcziun e d'incendi duevan prevegnir en futur a catastrofas sumegliantas.
A l'entsch. dal 17. tsch. è la citad da C., aderenta da la partida spagn., savens stada pertutgada da tumults, revoltas e rebelliuns che stevan en connex cun ils cumbats tr. las differentas partidas ed cun ils servetschs mercenars. Il 1607 p.ex. han gì lieu trais dretgiras nauschas a C. Ils Scumbigls grischuns han provocà il 1622 in'occupaziun pli lunga da las Trais Lias tras pussanzas estras. C. ha stuì supportar durant radund 10 onns truppas imperialas. L'armada spagn. resguardava mo per part las cunvegnas stipuladas en il contract d'occupaziun ed ha derasà ultra da quai la pestilenza. La guerra e las campagnas militaras da las guarnischuns austr.-spagn. e da las truppas franz. han chaschunà a C. custs dad 88'844 rentschs tr. il 1622 ed il 1636. Cun ceder a la citad ils dretgs da la duana da C. ed autras entradas ha il Stadi da las Trais Lias pudì restituir mo ina part da questas expensas. Pir en la segunda mesadad dal 17. tsch. è la citad sa remessa economicamain ed ha pudì superar la stagnaziun culturala dals onns da guerra.   
                                                                                               Martin Bundi

Da la mesadad dal 17. tschientaner a la Helvetica

Suenter il 1648 han ils citadins da C. bain svelt pudì cumpensar las perditas subidas tras ils Scumbigls grischuns. Uschia han els reservà il 1665 il dretg da burgais mo pli a paucs candidats bainstants. Il dumber dals burgais da C. è sa reducì perquai per la mesadad en il decurs dal 18. tsch., entant che la part da la noblezza e da las persunas bainstantas è creschida. A partir dal 17. tsch. eran constantamain ca. 50% dals abitants fulasters, e quai malgrà div. propostas da bandischar quels da la citad. Suenter l'abrogaziun da l'Edict da Nantes il 1685 èn arrivads a C. tschients da fugitivs ughenots, emigrads per motivs confessiunals dal Piemunt, da la Savoia e da la Frantscha dal Sid. L'emprim han els obtegnì bler sustegn, pli tard èn els dentant savens vegnids tramess vinavant. Quels ch'èn restads eran, sco tut ils fulasters, economicamain dischavantagiads, avevan però in agen spiritual. En il 17. e 18. tsch. è il sistem economic strusch sa midà. Quasi tut ils burgais e blers fulasters han cuntinuà a lavurar en l'agricultura ed en il traffic da transit. Era en la viticultura n'hai dà praticamain naginas midadas: ins basegnava anc adina grondas surfatschas per garantir ina racolta modesta. Las lavurs vegnivan fatgas da fulasters e da schurnaliers stagiunals. Il transport da martganzia via C. è sa reducì fin il 1670 ad in minimum absolut ed ha puspè cuntanschì pir vers la fin dal 18. tsch. il nivel d'avant ils Scumbigls grischuns. Las meglieraziuns da las vias han contribuì decisivamain al progress. Uschia ha Thomas Massner, speditur da C., pretendì ch'ins segireschia il Cardinel (in tschancun privlus al Pass dal Spleia), e las Trais Lias e la citad da C. han finanzià l'amplificaziun da la Via imperiala dal Pass S. Gliezi a C. (1782-86). En il 18. tsch. èn naschidas veritablas chasas da commerzi cun partenaris d'affars en tut l'Europa. L'urden da mastergnanza è sa verifitgà en fatgs politics ed economics. Malgrà las dumengias da plant ha il cussegl pudì mantegnair la controlla sur ils comm. da las mastergnanzas ch'han da lur vart pudì defender lur monopol cunter la concurrenza dals fulasters e da la mastergnanza da la Curt episcopala, ma era cunter rivals externs. Ellas han impedì tut las tentativas da stabilir manufacturas a C. A l'entsch. dal 18. tsch. han ins mess en dumonda la rolla da C. sco center regiunal ed avantlieu da la LCD e sco center dal congress/pitag, da l'archiv, da la cassa e da la chanzlia da las Trais Lias. Mo grazia a l'intermediaziun da Turitg en la Sentenzia da Malans (1700) ed en l'accumodament dal 1730 ha C. pudì defender ses privilegis. Las relaziuns cun l'uvestg da C. eran percunter, malgrà las differentas cuntraversas, vaira bunas.
L'aspect exteriur da la citad è sa midà mo pauc, cumbain ch'ils dus incendis dal 1674 e l'inundaziun da la Plessur dal 1762 han chaschunà devastaziuns considerablas. L'activitad da construcziun è dentant proseguida dador ils mirs da la citad, ed il stil baroc è sa manifestà en quatter chasas signurilas isoladas cun ierts formals sco era en la concepziun interna da pliras chasas burgaisas. A la fin dal 17. tsch. han ins avert a C. ina scola da lat. ed in Collegium musicum (Son Nicolai). Ultra da quai procuravan da temp en temp gruppas da teater ambulantas da la Germania per represchentaziuns dad operas, ils ambassadurs esters ed il prinzi-uvestg garantivan ina tscherta splendur en la chapitala retica.
                                                                                                   Max Hilfiker

Da la Helvetica al temp preschent

Constituziun, sistem politic, administraziun ed infrastructura

Durant l'occupaziun franz. (l'emprima giada il 1799) è vegnida dismessa l'obligaziun da far part ad ina mastergnanza, e la citad da C. è vegnida administrada d'ina regenza municipala. La Mediaziun dal 1803 ha permess tr.a. a las mastergnanzas da recuperar lur pussanza politica. La critica creschenta al sistem electoral (betg individual, mabain tenor mastergnanza), a la mancanza d'ina separaziun da las pussanzas ed a l'inefficacitad da l'administraziun ha manà il 1841 a la nova lescha munic.: las mastergnanzas èn vegnidas abolidas ed in Cussegl dad indesch s'occupava dals affars politics, polizials, administrativs, ecclesiastics e scolastics. La radunanza comm., introducida il 1850, era cumpetenta sulettamain en affars chant. e federals. Il 1852 è la Curt (1850 240 abit.) vegnida incorporada a la citad da C. A partir dal 1862 han ins distinguì tr. in Cussegl grond da la citad (legislativa, 21 comm.) ed in Cussegl pitschen (executiva, 7 comm.). Il 1875 ha la vischnanca politica remplazzà quella burgaisa sco suveran politic ed economic. Il 1904 è il Cussegl pitschen vegnì reducì a tschintg comm. (pres. e schef dal Dep. da construcziun en uffizi cumplain). Dapi il 1916 vegn elegì il Cussegl grond tenor il sistem da proporz. La radunanza com. è vegnida abolida il 1921, il Cussegl grond redimensiunà a 15 comm. il 1928. Il cussegl municipal (tschintg comm.), dirigì dal president da la citad, aveva sulettamain da survegliar l'administraziun. La revisiun dal 1964 ha creà in cussegl com. (legislativa, 21 comm.) ed in cussegl munic. (trais comm. en uffizi cumplain). Il 1988 han ins introducì era per il cussegl munic. ina limitaziun dal temp d'uffizi a trais legislaturas resp. a 12 onns.
Enturn il 1800 era C. dividì en duas gruppas politicas: ils Aristocrats furmads dal clan dals Salis ed ils Patriots, ina partida refurmista fundada da Johann Baptist von Tscharner (1751-1835). L'aboliziun da las mastergnanzas ha inizià il 1840 la predominanza liberala. Pir l'immigraziun da persunas da regiuns cat.-cons. e la secessiun dals Democrats (1919, pli tard PD resp. PPS) han indeblì questa predominanza. Tut las trais partidas avevan lur gasetta quotidiana: «Der Freie Rätier» (fin il 1974), il «Bündner Tagblatt» e la «Bündner Zeitung». Il 1882 è vegnì elegì l'emprim deputà socialdemocratic en il cussegl da citad. En la perioda da legislatura 1997-2000 ha quel consistì da mintgamai in represchentant da la PS, da la PPS e da la PCD, il cussegl communal da sis represchentants da la PS, tschintg da la PLD, quatter da la PPS, trais da la PCD, dus da la PCS ed in da l'Alternativa sanestra.
En il sectur dal provediment social disponiv'ins, ultra da donaziuns e legats, d'ina chasa d'orfens (1844), da la chasa d'educaziun Plankis (1845), dal Bürgerheim (1847), d'in ospital munic. (1875) e da l'emprima chasa d'attempads (1924). L'Ospital da la Crusch (1853) è vegnì dischlocà il 1912 a la Loëstrasse. Il 1820 ha la citad da C. cumenzà ad illuminar las vias cun laternas d'ieli, a partir dal 1859 cun lampas da gas. Ils indrizs per il provediment d'aua èn vegnids renovads il 1880. A partir dal 1891 furniva ina centrala da la citad (engrondida il 1906, 1914 e 1947) forza electrica. Il 1895 ha C. cumprà la fabrica da gas (reconstruida il 1911) ed introducì il 1990 il gas natiral. Il 1905 han ins cumenzà a construir la chanalisaziun. L'emprim bogn public datescha dal 1871.
C. n'era betg la chapitala da las Trais Lias, ma sulettamain il lieu principal da la LCD. Grazia a sia posiziun strategica, a la sedia episcopala ed a la forza economica era ella tuttina il center natiral dal Grischun. Il 1803 è ella daventada la sedia da la Regenza dal nov chantun Grischun ed il 1820 (definitivamain) la sedia dal parlament grischun. Oz sa chattan a C. la dretgira chant. ed administrativa, las autoritads penalas, la praschun chant. Sennhof, la Clinica psichiatrica chant. Waldhaus (1892), l'Ospital chant. da dunnas Fontana (1917) e l'Ospital chant. e regiunal retic (1941). C. dat era alloschi a la gronda part da las instituziuns ed associaziuns culturalas publicas e privatas sco era als meds da massa dal Grischun. La Confed. è represchentada o.t. tras la posta, la viafier, l'administraziun da la duana e quella militara (plazza fed. d'armas dapi il 1887). La commemoraziun da la Guerra a la Chalavaina il 1899 è stada impurtanta per l'identitad grischuna, entant che las festas fed. da tir (1842 e 1949, 1985), da gimnastica (dapi il 1845) e da chant (dapi il 1862) han rinforzà il sentiment naz. svizzer.

Abitadi e populaziun

A la fin dal 18. tsch. era limità il spazi surfabritgà a la citad veglia actuala, al Welschdörfli ed a las rivas da la Plessur. Suenter la spazzada dal mir tr. l'Untertor ed il Hexenturm (1829) ha cumenzà la citad ad expander vers il Rain. La demoliziun dal Schelmenturm il 1838 ha creà in ulteriur access al nord. Il Postplatz e la Poststrasse concurrenzavan ussa l'Untertor (spazzà il 1861) e la Reichsgasse sco axa principala. Il fossal è vegnì emplenì e transfurmà en la Grabenstrasse, flancada d'edifizis represchentativs (Villa Brunnengarten 1848, Villa Planta 1876, Bank- und Staatsgebäude 1878, Chasa da la posta 1904, Banca Chantunala 1911). Suenter la construcziun da la staziun (1858) al nord da la citad è daventada la Plazza da la posta il nov center urban. Ulteriurs accents han mess la transfurmaziun dal santeri Scaletta en in parc public e la construcziun da la Loëstrasse (1890-92) ch'ha avert in nov quartier d'abitar. In'emprima lescha da construcziun generala è entrada en vigur il 1896. La Ringstrasse, terminada il 1973, traversa il quartier dal Rain (che crescha cuntinuadamain dapi ca. il 1900) cun ses blocs e sgrattatschiels Solaria (1961-62) e Lacuna (1964-1981). Il center da C. sa transfurmescha pli e pli en in quartier d'affars (butias e biros). Ultra dals edifizis surmenziunads datti anc auters stabiliments publics remartgabels a C.: la chasa da scola Quader (1914), la baselgia da la S. Crusch (1969) ed ils edifizis da protecziun dals chats rom. en il Welschdörfli.
L'avertura da la citad da C. sin il champ giuridic, economic ed urbanistic ha fatg crescher la populaziun per il tripel tr. il 1780 ed il 1860 e per il dubel dal 1860 al 1910. A la stagnaziun demografica dal tranterguerrras è suandà a partir dals onns 1950 ina creschientscha rapida, accumpagnada d'in boom da construir, o.t. en il quartier dal Rain. La diminuziun dal surpli da naschientschas e la bilantscha da migraziun per part negativa han laschà stagnar la populaziun da C. suenter il 1976 a pauc dapli da 30'000 abitants.

Economia e traffic

Il traffic da transit tr. la Germania dal Sid e l'Italia dal Nord era tradiziunalmain in'activitad dominanta a C. El ha augmentà dapi il 1788 grazia a la construcziun da la Deutsche Strasse tr. il Pass S. Gliezi e C. Ils spediturs da C. han contribuì il 1818-23 a la construcziun da las rutas dal Spleia e dal S. Bernardin ed han prendì en maun la politica da transport dal Grischun. Il 1820-40 han ins realisà las vias sur ils pass dal Malögia e dal Güglia, il 1858 ina lingia da las viafiers fed. da Rorschach a C., il 1859 ina tala da Turitg a C. Suenter l'avertura da la Viafier dal Gottard (1882), è la citad da C. s'orientada pli ferm al turissem, ella è però restada ina staziun, nua ch'ins midava da la viafier a la posta da chavals resp. da la Viafier svizra (VFF a partir dal 1902) a la VR (per Tusaun 1896, l'Engiadina e Glion 1903, Arosa 1914). La citad da C. giavischava in'avertura da las vias chant. a l'automobil, ella ha dentant stuì sa suttametter a la voluntad dal pievel grischun fin il 1925. La via da sviament dal 1965 fa part da l'A13. La grond'expansiun da l'aglomeraziun da C. e l'augment dals pendularis han ventilà il davos temp dumondas davart il traffic local sco era davart la provegnientscha e la destinaziun dal traffic d'autos.
L'industria da textilias, installada a C. vers la fin dal 18. tsch., n'ha betg pudì fitgar pe. Ma las vias charrablas, l'aboliziun da las mastergnanzas e l'access a las viafiers fed. han meglierà la situaziun periferica da C. ed effectuà tr.a. la fundaziun d'ina fabrica da gas (1859) e da la filandaria Meiersboden (en funcziun dal 1861-86). C. n'è dentant mai daventà ina citad d'industria. Las ufficinas da la Viafier svizra, pli tard da las VFF, èn stadas, cun maximal 300 lavurers, bunamain adina la pli gronda interpresa a C. Firmas tradiziunalas eran p.ex. la fabrica da pon Pedolin (1789-1982), la fabrica da pasta (dapi il 1841), la cularia (1892), la fabrica da tschigulatta (1893) e las bierarias reticas (fusiunadas il 1902 a la Calanda-Bräu, oz Calanda Heineken Switzerland AG). En ils onns 1950 ha la promoziun tras la citad attratg in pau industria. L'industria da textilias e da metal ha gì difficultads en ils onns 1970/80. Autras interpresas èn vegnidas translocadas en l'aglomeraziun da C., p.ex. il 1989 la fabrica da stadairas Busch (fundada il 1919). Ils manaschis da C. en il sectur secundar han mantegnì lur caracter artisanal cun div. interpresas da construcziun e, dapi in tschert temp, era cun intgins manaschis d'electronica. Ultra da sia funcziun sco chapitala grischuna è C. restada, grazia a la distanza da citads pli grondas, in center da servetschs cun accents en l'economia da transport, en il commerzi da detagl ed en la scolaziun.


Cultura e scolaziun, baselgia e vita religiusa

Enturn il 1800 han gì lieu a C. div. tumults e dretgiras nauschas. La populaziun era dividida en aderents da l'urden vegl, refurmists e revoluziunaris. L'opposiziun tr. la Curt episcopala e la citad burgaisa ref. existiva anc adina. La scola cat. da la Curt è vegnida integrada pir il 1966-67 en la scola da citad. La ferma immigraziun da Grischuns, surtut Rumantschs cat. da la Surselva, da Songagliais (da la Part Sura Songagliaisa e da la Val dal Rain), da lavurers tal. e tud., ha midà il caracter da C. sco citad ref. e tudestga. Dapi il 1970 èn omaduas confessiuns represchentadas equivalentamain a C. L'augment da la part da la populaziun da lingua rum. e tal. ha effectuà la fundaziun dad uniuns linguisticas e culturalas, sco p.ex. il Chor Viril Alpina Cuera (1898). Daspera sa chattan a C. era las centralas da las organisaziuns per la promoziun da la lingua e cultura tal. e rum., la Pro Grigioni Italiano (1918) e la Lia Rumantscha (1919).
Il dretg da vuschar e da vegnir elegì per domiciliads (1874) ha spustà las relaziuns da pussanza politicas. Era senza in ferm proletariat a C. ha cuntanschì il moviment dals lavurers, sut l'influenza da lavurers migrants tud. e tal., ina tscherta impurtanza. Tr. il 1900 ed il 1914 èn proruts numerus conflicts da lavur. Durant il temp da crisa dals onns 1930 è sa dustada la citad da C. cun tut ils meds pussaivels cunter l'immigraziun d'esters basegnus.
Il 1779 avev'ins refurmà radicalmain la scola da citad. La fundaziun da las scolas chant. confessiunalas (1804) ha provocà l'aboliziun da la scola da latin. Il 1853 ha il Seminari scolastic avert sias portas a C. (integrà en la Scola auta da pedagogia dal Grischun dapi il 2003/04), il 1872 la Scola da perfecziunament (antecessura da la scola secundara), il 1895 la Scola da dunnas. Il 1964 è vegnì fundà il Tecnicum da la saira (Scola auta da tecnica ed economia STE/HTW dapi il 2000), il 1987 la Scola superiura d'economia ed administraziun SEA/HWV). Il Teater da citad, fundà il 1923 cun in'atgna truppa ed atgnas producziuns, è vegnì liquidà il 1992 en favur d'in manaschi cun represchentaziuns da gruppas ospitantas. Dapi ils onns 1970 è s'etablida a C. l'uniun culturala Klibühni Schniderzunft, purtadra da la Klibühni - Das Theater (avert il 1974). Menziun spez. tranter las instituziuns culturalas chantunalas meritan en pli il Museum retic (avert il 1872) sco era il Museum d'art dal Grischun ed il Museum grischun da la natira, naschids il 1919 sin basa da la collecziun d'art e d'istorgia natirala dal Museum retic.
                                                                                               Jürg Simonett


Archiv:
Acom. Cuira; Aepisc. Cuira; ASGR; MR.

Litteratura:
INSA 3, 219-316; Churer Stadtgeschichte; L. Bühler, Chur im Mittelalter, 1995; HbBG; E. Nielsen, Chur, Marsöl. Eine spätpaläolithische Fundstelle im Bündner Rheintal, en: JberADG DPG, 2002, 48-72; Simmen, Wappen.



lemma precedents Crusch, Pass da laCuira  lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: