Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Lisander, PlaschLitteratura naziunala rumantscha lemma sequent

Litteratura da viadi
La litteratura da viadi relativa al Grischun cumpiglia descripziuns ed aventuras da viadi tras il Grischun, rapports da fatgs scientifics, economics e politics, intermediaziuns d'impressiuns persunalas sco era guids e manuals da viadi. Il doc. il pli vegl davart il Grischun sco regiun da transit, il «Itinerarium Antonini» dal 4. tsch. tempriv, menziunescha la ruta dal Spleia. Ulteriurs rapports suondan pir en il 15. e 16. tsch., p.ex. quel davart il viadi d'Andrea de Franceschi da Strassburg sur il Pass dal Set a Milaun (1492), in auter davart il return da mercenaris da la Svizra Orientala da l'Italia dal Nord sur il Pass dal Spleia (1521), quel davart il passagi da Benvenuto Cellini sur ils pass dal Bernina e da l'Alvra (1537) u il rapport da Johannes Fries da Turitg da ses viadi sur il Spleia a Com (1545). En il 16. e 17. tsch. relatan numerus ambassadurs esters dal Stadi da las Trais Lias, p.ex. Ascanio Marso, mess milanais en il Grischun (ca. 1550) u Giovanni Battista Padavino, ambassadur venez. a Cuira (entsch. dal 17. tsch.). A partir dal 17. tsch. rapportan Englais aristocratics bainstants e numerus clerics da lur viadis da furmaziun tras il Grischun u en l'Italia («Grand Tour»), p.ex. Fynes Moryson (fin dal 16. tsch.), Thomas Coryat (viadi da Clavenna sur il Spleia a Cuira, 1608), l'uv. Gilbert Burnet (viadi da Turitg sur il Spleia a Clavenna, 1685) u William Coxe (viadis tras l'Engiadina, la Vuclina, il Valragn, la Tumleastga, la Val dal Rain Grischuna ed il Partenz, 1776). En il 18. tsch. han era numerus figls da fam. bainstantas da Turitg traversà il Grischun sin lur viadi en l'Italia, p.ex. Hans Jakob Füssli (1731). L'emprima descripziun etnografica dal Grischun è quella da Johann Jakob Scheuchzer: «Beschreibung der Natur-Geschichten des Schweitzerlandes» (1708). I suondan la «Genaue und vollständige Staats- und Erd-Beschreibung der ganzen Helvetischen Eidgenossenschaft, derselben gemeinen Herrschaften und zugewandten Orten» (1765, 1768²) da Johann Konrad Fäsi, «Die Republik Graubünden: historisch-geographisch-statistisch» (1797-99) da Heinrich Ludwig Lehmann e «Der Kanton Graubünden» (1838) da Georg Wilhelm Röder e Peter Conradin von Tscharner. I sa tracta per part da rapports autentics, per part da tals da segund maun. Litteratura etnografica indigena, cumparida p.p. en il «Sammler» (1779-84) ed en il «Der Neue Sammler» (1804-12), han contribuì en il 18. e 19. tsch. surtut Nicolin Sererhard, Heinrich Bansi, Johann Baptista Cattani, Luzius Pol e Carl Ulysses von Salis-Marschlins.
Cun il svilup dal turissem da furmaziun vers la fin dal 18. tsch. èn naschids ils emprims rapports da viadi pli detagliads, p.ex. quel da Gottlieb Konrad Christian Storr, «Alpenreise vom Jahre 1781» (1786) e quels da Johann Gottfried Ebel, «Anleitung, auf die nützlichste und angenehmste Art die Schweiz zu bereisen» (1793, 1809/10²) e «Die Bergstrassen durch den Canton Graubünden» (1826, cun 30 ill. da Johann Jakob Meyer). Las emprimas descripziuns da viadi feuilletonisticas davart il Grischun derivan da Helen Maria Williams («A Tour in Switzerland», 1798) e da Friederike Brun («Tagebuch einer Reise durch die östliche, südliche und italienische Schweiz», 1800). Il Genevrin Rodolphe Toepffer ha rapportà il 1843-53 en ses «Voyages en zig-zag ou Excursions d'un Pensionnaire en vacances» da ses trais viadis tras il Grischun (1838-1842), agiuntond a sias descripziuns atgnas illustraziuns artisticas. Il poet Josef Viktor Widmann ha relaschà numerus feuilletons da viadi davart il Grischun, scrits per il «Bund» (bernais) ed integrads tr.a. en l'ovra «Du schöne Welt» (1907). En il 19. tsch. cumparan adina dapli rapports persunals da viadis da vacanzas en il Grischun en furma litterara (surtut diaris e brevs), tr.a. da la plima da James Fenimore Cooper, Antoni Edward Odyniec, Alexandre Dumas, Joseph Victor von Scheffel, Ugo Foscolo, Hans Christian Andersen, Richard Wagner, August von Platen, Theodor Fontane, Antonio Fogazzaro, Robert Browning e Robert Louis Stevenson. Las  destinaziuns da viadi principalas da quests litterats ed artists eran Cuira, la Surselva cun l'Alpsu, la Val dal Rain Posteriur cun la Viamala, il Spleia ed il Bernardin, la Val d'Alvra e l'Engiadin'Ota.
En la litteratura moderna na cumpara il Grischun betg pli sco regiun da transit, mabain sco lieu da cura e da vacanzas; perditga litterara dal Grischun dattan tr.a. Friedrich Nietzsche, Marcel Proust, Christian Morgenstern, Thomas Mann («Der Zauberberg», 1924), Ernst Bloch, Rainer Maria Rilke, Stefan Zweig («Rausch der Verwandlung», 1934), Jakob Wassermann, Klabund alias Alfred Henschke («Die Krankheit», 1916), Jakob Bosshart, Hugo Marti («Davoser Stundenbuch», 1934), Ignazio Silone, René Crevel («Êtes-vous fous?», 1929), Paul Eluard, Pierre Jean Jouve, Hermann Hesse, Annemarie Schwarzenbach (chapitel davart il Grischun en «Das Buch von der Schweiz», 1933) ed Eyvind Johnson («Notizen aus der Schweiz», 1976). Las staziuns las pli impurtantas per ils malsauns da tuberculosa, tr. ils quals blers litterats, eran Tavau ed Arosa, entant che l'Engiadin'Ota vegniva preferida sco lieu da recreaziun.


Litteratura:
S. Margadant, Land und Leute Graubündens im Spiegel der Reiseliteratur 1492-1800, 1978; C. Zortea, Graubünden im Spiegel der Reiseberichte, der landeskundlichen und topographischen Beschreibungen in der Zeit von 1800 bis 1850, 1987; K. Wanner, Der Himmel schon südlich, die Luft aber frisch, 1993 (2006²).

Kurt Wanner

lemma precedents Lisander, PlaschLitteratura naziunala rumantscha lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: