e-LIR / Lexicon Assistenza e-LIR Contact Publicaziun Sponsurs	Lexicon Istoric Retic (LIR) Lemma Rumantsch Deutsch Italiano Chavazzin   A  B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z  Inundaziuns Ischi, Igl  Irredentissem Il term definescha l'orientaziun spiertala da quels che, suenter l'unitad da l'Italia (1861), han sustegnì la necessitad da liberar (tal. redimere) ils territoris dal Trentino e da Triest restads suttamess a l'Austria-Ungaria. Dapi la fin dal 19. tsch. han ins applitgà la noziun "irrendentists", extendida en sia muntada, betg mo per designar ils aderents d'ina annexiun da la Svizra tal. a l'Italia, mabain qua e là era per denominar ils partisans spezialmain persvas da l'italianitad. Ils irredentists avevan era prendì en mira ils Ladins da las Dolomitas ed ils Rumantschs dal Grischun che duevan vegnir preservads da la germanisaziun. Suenter il 1900 han linguists enturn il Tessinais Carlo Salvioni ed il Talian Giorgio Del Vecchio inizià lur cumbat cunter la germanisaziun dal Tessin e dal Grischun talian. A partir dal 1912 han els era avisà la "lingua muribunda" rum., pretendend che quella na saja betg in'atgna lingua, mabain in arcun da differents dialects da l'Italia dal Nord. A lur "O tedeschi, o italiani" han ils exponents rum. Peider Lansel e Chasper Pult (en il «Fögl d'Engiadina», 1913), Pieder Tuor (en l'«Ischi», 1912) e Caspar Decurtins (en la «Gasetta Romontscha») replitgà immediat: "Ni Italians, ni Tudais-chs, Rumantschs vulains restar!". Il 1917 han ils irredentists proponì d'italianisar la Rumantschia e d'attribuir il Grischun ed il Tessin ad in'unitad politica e linguistica abla d'impedir - cun agid da l'Italia - la germanisaziun. La Pro Grigioni Italiano (fundada il 1918) e la Lia Rumantscha (fundada il 1919) han fatg frunt communablamain a questas tentativas. A partir dal 1919 è il moviment irredentistic - fin alura main d'interess politic che da tempra linguistic-culturala - sa transfurmà en in moviment d'expansiun naziunalistic che pretendeva "cunfins natirals" per l'Italia. Al nord da l'Italia dueva l'uschen. Catena mediana furmar in tal cunfin (lat.) cun il mund german. Mussolini ha mussà viv interess per quel plan e per l'idea da fusiunar il Tessin ed il Grischun en in nov chantun numnà Renoticino. El ha confruntà qua tras la Svizra cun in problem fitg serius. Ma la refutaziun da l'Irredentissem tal. è stada fitg decidida era en circuls rum., malgrà las simpatias che Mussolini giudeva en Svizra. Ils 20-2-1938 ha il suveran acceptà il rumantsch en ina votaziun memorabla cun 91,6% sco lingua naz. svizra. Questa demonstraziun ha franà il moviment irredentistic, e cun la terrada da l'Italia faschista ha el alura piglià definitivamain ina fin. En l'Engiadina ha l'Irredentissem provocà ina campagna da purificaziun linguistica, iniziada il 1917 sut il titel "s-chet rumantsch" (terminada il 1963). Cun la «Grammatica ladina d'Engiadin'Ota» d'Anton Velleman (1924) ha il puter survegnì sias reglas ortograficas ed è alura vegnì purifitgà dals numerus italianissems. Litteratura: I. Brosi, Der Irredentismus und die Schweiz, 1935; H. Derungs-Brücker, Igl I., en: Ischi, 65/1980, nr 15, 48-62; M. Bundi, Bedrohung, Anpassung und Widerstand, 1996; A. Collenberg, "Passstaat" und "catena mediana" [...], en: Grenzraum Alpenraum. Brücken und Barrieren 1914-1938, edì da R. Allgäuer, 1998, 103-36; HbBG 3, 323 s.; IG, 312, 336-38; T. Krefeld, Geschichte der Reflexion über die romanischen Sprachen: Friaulisch, Ladinisch, Bündnerromanisch, en: Romanische Sprachgeschichte, 1. t. parzial, 2003, 197-208. Adolf Collenberg  Inundaziuns Ischi, Igl  © HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada. Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: