Logo und Banner  

Lexicon Istoric Retic (LIR)

Lemma
Chavazzin  

A
 B  C  D  E  F  G  H I  J  K  L  M  N  O  P  Q  R  S  T  U  V  W  X  Y  Z

stampa
lemma precedents Film rumantschFiner, Peter (von Aspermont) lemma sequent

Finanzas publicas
Quest term subsummescha la totalitad da las entradas ed expensas dal maun public, v.d., en noss connex, quellas dal chantun Grischun e da sias vischnancas. L'organisaziun statala sa fundava avant il 1800 sin ina basa cumplettamain differenta da quella da pli tard: la suveranitad finanziala avevan ils cussegls e las vischnancas, e la cassa statala administrava il scrivant da la LCD. Ina contabilitad ordinaria ha existì pir dapi il 1769. Il Stadi n'incassava naginas taglias ordinarias, el n'aveva da l'autra vart era betg da purtar chargias publicas sper ils custs e las diarias dals paucs uffiziants.
Il Grischun enconuscha (de facto) pir a partir dal 1803 ina pussanza centrala (Regenza), e questa ha pudì sa far valair pir a partir dal 1854 successivamain visavi l'autonomia communala. Ils aderents dal vegl federalissem republican insistivan sin lur anteriurs privilegis, ed il particularissem extrem derasà en la populaziun rurala s'opponiva a tuttas tendenzas centralisticas. Ins refusava al Chantun ils meds finanzials ch'avessan pudì rinforzar quel. Las entradas chant. vegnivan dals regals da posta, da sal e da dazi, e sche quels na tanschevan betg, vegniva incassada ina taglia cirquitala che correspundeva al dumber da delegads en il Cussegl grond (tud. Repräsentanzschniz). Cun questas entradas pudeva il Chantun finanziar unicamain las expensas per la milissa chant. e sustegnair la construcziun da vias. Il pe da taglia (mo sin possess funsil) vegniva fixà mintg'onn dal Cussegl grond. Las inundaziuns dal 1834 avevan adossà al Chantun gronds debits, ma ils Cussegls ed il pievel eran s'opponids a taglias directas generalas ed avevan concedì, sco mesira d'urgenza, mo l'augment da la taglia da consum sin uschen. products da luxus.
A partir dal 1848 ha la Confed. surpiglià il regal da dazi e da posta, attribuind al chantun Grischun in'indemnisaziun annuala (minimala). Il Chantun ha era pers tut las taxas internas sin vias, punts e straduns, v.d. la pli lucrativa da las funtaunas d'entradas publicas. Restadas èn sulettamain las taxas sin alcohol. Il pievel ha però refusà il 1848 la taglia sin la facultad e sin l'acquist, il 1850 la taglia sin l'acquist ed il 1853 la lescha revedida davart la taglia sin la facultad e sin l'acquist. L'alternativa pussaivla era sulettamain l'augment da la veglia taglia cirq., abolida il 1856 cun l'introducziun d'ina taglia modifitgada sin la facultad e sin l'acquist ed ina taglia per tut ils umens a partir da 17 onns (taglia persunala). Questa taglia chant. ha introducì il budget statal modern dal Grischun. Cunquai ch'il Cussegl grond fixava mintg'onn il pe da taglia (mo per egualisar ils deficits), era il budget però suttamess a grondas fluctuaziuns, e cun il referendum da finanzas aveva il pievel las mastrinas en maun. Ussa pudeva il Chantun sa prestar, almain parzialmain, ina lavur da svilup effizienta, era sche la mancanza notorica da daners na permetteva betg da far gronds pass. Mo en il sectur da la construcziun da vias hai dà gronds svilups, entant che la scola ed il champ social dependevan dad iniziativas privatas e da donaziuns considerablas. Il 1870 è vegnida fundada la Banca Chantunala Grischuna sco institut che pudeva metter a disposiziun al Chantun ed a l'economia meds finanzials pli gronds.

A partir dals onns 1890 ha il turissem effectuà in grond svilup en il Grischun ch'è alura vegnì interrut andetgamain tras l'Emprima Guerra mundiala. Il svilup ha alura stagnà per mancanza da finanzas ch'ins ha empruvà da cumpensar suenter la guerra cun ina dira taglia sin tut las valurs da facultad e cun ina taglia chant. sin implants idraulics. Il concurs da las OE Grischunas SA ha però purtà al Chantun ed a las vischnancas perditas en milliuns. Liberà da la taglia èn stads fin il 1945 ina gronda part dal muvel (entir muvel manidel, muvel gross fin 7000 frs, v.d. total ca. 100 miu. frs), il gudogn dals manaschis agriculs (ca. 40% dals pajataglias) ed il possess da la Baselgia. La chargia fiscala era consequentamain fitg auta per il rest da la populaziun, o.t. per la classa mesauna. Ils meds finanzials a disposiziun ha stuì impunder il Chantun suenter l'admissiun da l'automobil il 1925 per la renovaziun totala da las vias. Las incumbensas economicas adossadas da la Confed. al Grischun en ils onns da guerra 1939-45 avevan suflà si extremamain l'administraziun chantunala.
Il 1945 èn vegnidas introducidas duas novas taglias: la taglia sin donaziuns e quella sin l'augment da la facultad. Per l'emprima giada è era il gudogn da l'agricultura vegnì suttamess a la taglia, però mo paucs purs eran sur la limita fixada. L'agricultura e la selvicultura eran (anc) adina fitg impurtantas per la politica statala, per la cassa statala eran ellas però ina chargia. Ils daners provegnivan dal turissem sco era da las interpresas industrialas e dal commerzi colliads cun quel. La situaziun finanziala dal chantun Grischun n'è dentant betg sa midada essenzialmain a l'entschatta (quint fermamain deficitar). Ina midada positiva è sa manifestada pir cun la conjunctura auta dals onns 1960: il svilup enorm en la branscha turistica e l'occupaziun cumplaina en l'industria da construcziun (o.t. vias ed implants electrics) han prest purtà al Chantun in ferm augment dals meds finanzials. Entradas fiscalas 1900: 860 000 frs; en ils onns 1930 e 1940 ca. 4,5 miu. frs; 1950 11 miu. frs; 1990 475; 2007 1'184. Las expensas èn stadas tr. il 1957 ed il 1987 diesch giadas pli autas, ils custs administrativs (uffizis e persunal) èn creschids da 12 a 187 miu. frs; la forza fiscala è s'augmentada en ils onns da conjunctura auta (1967-85) per trais giadas e mez dapli. Las numerusas incumbensas dal stadi social modern pretendevan adina dapli meds finanzials. Surtut la furmaziun e scolaziun, ma era il champ social ed il sectur da la sanadad èn vegnids promovids e sviluppads a moda nunspetgada. La protecziun da las auas e da l'ambient, la protecziun civila, la planisaziun dal territori, las restructuraziuns agriculas e bler auter han effectuà intervenziuns legislativas en ils spazis da libertad existents. Cun las novas incumbensas ed ils novs uffizis è era creschì il dumber da funcziunaris. Il 1861 sa limitava quel anc a 107 (1940 673), per crescher alura successivamain fin il 1990 ad in effectiv da 2403. Entaifer ina perioda da tschuncanta onns èn uschia s'agumentads ils custs da persunal nominalmain per tschient giadas dapli ed il dumber da funcziunaris per trais giadas dapli. Las expensas dal quint d'administraziun ordinari muntava il 1955 a 55,3 miu. frs, il 1980 gia a 618,2 miu., in augment pia da circa 400% per persuna. Il 1960 importavan las taglias directas 41% da tut las entradas, 22% derivavan da meds fed. (Perequaziun finanziala, subvenziuns) che stuevan però vegnir transferidas directamain a las vischnancas ed als privats. Il rest sa cumponiva tr.a. d'entradas da gestiun e da tschains e d'entradas bunifitgadas. Il 1980 importavan las contribuziuns fed. mo anc 4,8 %, entant che las entradas fiscalas muntavan vinavant a 40%. Las activas e passivas han surpassà en ils onns otganta il cunfin d'ina milliarda. Las finanzas com. sa movan en ina dimensiun sumeglianta a quella dal Chantun: il 1955 40 miu. frs, il 1980 625 miu. frs. Intginas vischnancas èn vegnidas ritgas tras concessiuns da dretgs da las auas, autras èn restadas finanzialmain deblas. La lescha davart la perequaziun finanziala dal 1957 ha purtà ina tscherta egualisaziun, ma era creà dependenzas. Da quella profiteschan surtut vischnancas pitschnas e fitg pitschnas en regiuns perifericas senza entradas tras implants electrics; l'aut pe da taglia retegna però l'arriv da novs abitants. Il 1981 è vegnì introducì la quota da solidaritad da tschains d'aua en favur da las vischnancas finanzialmain deblas. Cumpareglià cun l'index da taglia federal total (100 puncts) era il Grischun il 1955 cun 153 puncts il chantun cun la pli auta chargia fiscala, il 1965 cun 109 puncts en la media, il 1985 cun 90 puncts cleramain sut ed il 2005 cun 118,8 puncts cleramain sur la media.


Litteratura:
P.J. Barblan, Der Staatshaushalt des Kantons Graubünden [...], en: JHGG, 1909, 60-200; M. Schmid, Beiträge zur Geschichte des Finanzwesens im alten Graubünden [...], 1914; O. Gieré, Der Staatshaushalt des Kantons Graubünden seit der Einführung der direkten Steuern bis heute: 1856-1914, 1916; Pieth, Bündnergeschichte, 448-50; Töndury, Volkswirtschaft; HbBG 3.

Adolf Collenberg

lemma precedents Film rumantschFiner, Peter (von Aspermont) lemma sequent

pagina precedenta


© HLS: Tuts dretgs d’autur da questa publicaziun electronica èn tar
il Historisches Lexikon der Schweiz, Berna. Per tut ils texts publitgads a moda
electronica valan las medemas reglas sco per la publicaziun stampada.





Redacziun LIS, Gerberngasse 39, Chaum postal 322, 3000 Berna 13, tel. +41 31 313 13 30, e-mail: